لە نیو سه‌ده‌ی رابردوودا سیستەمی حوکمڕانی له سه‌رجه‌م خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌راستدا گۆڕانكاریی گه‌وره‌ی به‌سه‌ردا هاتووە، ئەم گۆڕانکارییانە بەشێک بوون لە هەوڵه‌كانی دروستکردنی یەک ناسنامەی ئایینی و نەتەوەیی لە ناوچەکەدا و سڕینەوەی هەموو سیمایەک کە ئاماژە بۆ پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینییەکان وه‌ك كریستیان و كورد دەکات .
له حەفتاکانی سەدەی رابردوودا لە سەردەمی شای ئێراندا ئه‌و وڵاته بە رژێمێکی نیمچە عەلمانی بەڕێوە دەچوو، بەڵام شۆڕشی ئیسلامی لە ساڵی 1979دا رێڕەوی وڵاتی بۆ سیستمێکی ئیسلامی گۆڕی، ئەم شۆڕشە وروژێنەری زۆرێک لە بزووتنەوە ئیسلامییەکانی ناوچەکە بوو.
گۆڕانکارییەکی گەورە لە عیراق
دوای روخانی رژێمی سەدام حسێن لە ساڵی 2003 دا، عیراق گۆڕانکارییەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی، هەرچەندە رژێمی پێشوو تا رادەیەکی زۆر عەلمانی و نەتەوەیی بوو، بەڵام دواتر کوتلە ئاینییەکان رۆڵێکی گەورەتریان لە سیاسەتی عیراقدا بینی.
تورکیا وەک دەوڵەتێکی عەلمانی لەلایەن مستەفا کەمال ئەتاتورکەوە دامەزرا، بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێداندا گۆڕانکارییەکی زۆری بەخۆیەوە بینی، کە رۆڵی ئایینی لە ژیانی گشتی و سیاسیدا بەهێزتر کرد و وڵاتی بەرەو سیستمێکی ئیسلامی برد، بەو پێیەی پارتی داد و گەشەپێدان پارتێکی ئیخوانییە.
گۆڕانکارییە ناوچەییەکان کاریگەریی زۆریان به‌سەر لوبناندا هه‌بووه، کە بە فرەپێکهاتەیی و ئایینی و تائیفی ناسراو بوو، چونکە کاریگەریی لایەنە ئایینییەکان لە سیاسەتی لوبناندا به جۆرێك زیادی کردبوو کە هەڕەشەی لە دەسەڵات دەکرد.
سەبارەت بە سوریاش، دەیان ساڵ لەژێردەستی دەسەڵاتی پارتی عەلمانی بەعسدا بوو، بەڵام شەڕی ناوخۆ کە لە ساڵی 2011ەوە دەستیپێکرد، کاریگەریی گروپە ئاینییەکان لە ململانێکاندا دەرکەوت و توانیان رژێمی ئەسەد بڕوخێنن.
دۆخی ئوردنیش زۆر ناسک و هه‌ستیاره، کە شا عەبدوڵڵا پێشتریش شا حوسێنی باوکی توانیویانە بەڵانسی هێز، لە ناو وڵات رابگرن، کە زۆرجار ململانێی سیاسی لەگەڵ ئیخوان ئەلموسلمینه‌كاندا دەگاتە لووتکە.
به گشتی ئەم گۆڕانکارییانە رەنگدانەوەی خواستی هەندێک لە هێزەکانی ناوچەکەیە، بۆ بەهێزکردنی ناسنامەی ئیسلامی، بەڵام بەرهەمی کارلێکی ئاڵۆزی نێوان فاکتەرە ناوخۆیی و دەرەکییەکانیشە.
ئەم ناوچەیە لەگەڵ کاریگەرییە هاوبەشەکانی ئایین و سیاسەت و ناسیۆنالیزم لە دۆخێکی گۆڕانی بەردەوامدا دەمێنێتەوە، لە ماوەی پەنجا ساڵی رابردوودا خۆرهەڵاتی ناوەڕاست شایەتی گۆڕانکاری ریشەیی بووە لە سیستەمی حوکمڕانیدا، بەو پێیەی رۆڵی ئایین وەک فاکتەرێکی بنەڕەتی لە داڕشتنی سیاسەت و شوناسە نیشتمانییەکاندا سەریهەڵداوە.
ئێران
ئێران پێش ساڵی 1979 لە ژێردەستی دەسەڵاتی شا رەزا پەهلەویدا بوو، کە رژێمێکی عەلمانی و مەیلی خۆرئاوایی گرتەبەر، بەڵام شۆڕشی ئیسلامی بە رێبەرایەتی ئایەتوڵا خومەینی بەڕێوەچوو، کە ئێرانی بۆ کۆمارێکی ئیسلامی گۆڕی، لەوێدا ئایین بووە بنچینەی حوکمڕانی و یاسا، ئەم شۆڕشە کاریگەرییەکی قوڵی بەسەر بزووتنەوە ئیسلامییەکانی ناوچەکە هەبوو، هەروەها بووە نموونەیەک بۆ هەندێک لە گروپە ئیسلامییەکانی ناوچەکە.
عیراق
لە دوای رووخانی رژێمی سەدام حسێن لە ساڵی 2003، عیراق لە دەوڵەتێکی خاوەن دەسەڵاتی عەلمانییەوە گۆڕا بۆ سیستەمێکی سیاسی کە رەنگدانەوەی فرە تائیفی و نەتەوەییه، بەو پێیەی رۆڵی لایەنە ئایینییەکان بەتایبەت شیعەکان لە گۆڕەپانی سیاسیدا زیادی کردووە، ئەمەش پێکهاتەی دەسەڵاتی به شێوه‌یه‌كی گشتی گۆڕی.
تورکیا
هەرچەندە مستەفا کەمال ئەتاتورک لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا تورکیای وەک دەوڵەتێکی عەلمانی دامەزراند، بەڵام پارتی دادوگەشەپێدان بە سەرۆکایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان لە سەرەتای ساڵانی 2000 ەوە ئایینی هێناوەتەوە ناوەندی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتی، رۆڵی ئایین لە پەروەردە و دادوەری و سیاسەتدا بەهێزتر کردووە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی گۆڕانکاریی لە پێکهاتەی سیستەمی تورکیادا رووبدات.
لوبنان
سیستەمی حوکمڕانی لوبنان لەسەر بنەمای دابه‌شكردنی پشکی تائیفی دامەزراوە، کە تێیدا مەزهەبە ئاینییەکان دەسەڵاتی هاوبەشیان هەیە، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی هه‌ژموونی حزبوڵڵا لە ساڵانی نەوەدەکانەوە، کاریگەریی پارتە ئاینییەکان لە سیاسەتی لوبناندا زیادی کردووەو ئەمەش بووە هۆی تێوەگلانی لوبنان لە ململانێیەکی بەرفراوانتری ناوچەیی، بەتایبەتی لەگەڵ بوونی پەیوەندییەکانی ئەو حزبە له‌گه‌ڵ ئێران و سوریا، بەڵام ئێستا دوای روخانی رژێمی ئەسەد هەژموون و دەسەڵاتی حزبوڵڵا لە کشانەوەیەکی گەورەدایە.
سوریا
سوریا لە شەستەکانی سەدەی رابردووەوە لە ژێردەستی دەسەڵاتی پارتی عەلمانی بەعسدایە، بەڵام شەڕی ناوخۆ کە لە ساڵی 2011 سەریهەڵدا، کاریگەریی گروپە ئاینییەکانی لە ململانێکاندا ئاشکرا کرد، دیارده‌ی چەکداری لە نێوان هه‌ردوو گروپە ئیسلامییە میانڕەوەکان و توندڕەوەکاندا بڵاو بووبوه‌وه، لە کاتێکدا ئێران بە رەهەندە ئایینی و تائیفییەکان پشتیوانی رژێمی سوریای کرد، ئەمڕۆش دوای رووخانی رژێمی ئەسەد، سیما ئایینیەکانی دەوڵەتی نوێی سوریا به دەرکەوت.
ئەم گۆڕانکارییانە، ئەوە دەردەخەن، کە ئایین بووەتە میحوه‌ری سیاسەتی هه‌رێمایه‌تی، سەرەڕای هەوڵەکانی پێشوو بۆ جێگیركردنی ناسیۆنالیزم و عەلمانییەت، هەوڵەکانی بەرەوپێشبردنی شوناسێکی یەکگرتووی ئیسلامی له زیادبوندایه، بەڵام ئەم گۆڕانکارییانەدا تەنها لە ئەنجامی هۆکارە ناوخۆییەکان نەبوون، بەڵکو لەژێر کاریگەریی دەستێوەردانی دەرەکی و ململانێی دەسەڵاتی نێودەوڵەتیدا بوون، ئەم ناوچەیە واتا خۆرهەڵاتی ناوەراست لە گۆڕانی بەردەوامدایە و رەهەندە ئایینی و سیاسی و نەتەوەییەکانیش لە داڕشتنی داهاتووی ناوچەکە تێکەڵ بە یەک بوون .
چەند هۆکارێک لە پشت ئەو گۆڕانکارییە کلتووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییانەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە، ده‌یان ساڵ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مه‌ڵبه‌ندی فره کلتووری و کۆمەڵایەتی و جێگه‌ی پێكه‌وه ژیانی ئاینه‌كانی ئیسلام و جوله‌كه‌و كریستیان بووه، سه‌ڕه‌ڕای ئه‌مانه له‌م چه‌ند ساڵەی دواییدا ئه‌م واقیعه گۆڕانکاری زۆری بەسەردا هاتووە، گۆڕانکارییه‌كانیش دەرئەنجامی ساتەوەختێکی هه‌نووكه‌ی نەبوونه، بەڵکو لە ئەنجامی کارلێکی ئاڵۆزی نێوان هۆکارە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بووە، له هه‌مان كاتدا کاریگەرییان له‌سەر ناسنامەی کۆمەڵگاکان و شێوازی حوکمڕانی و پێکهاتەی کلتووری و کۆمەڵایەتی ناوچەکە هەبووە.
هۆکاری سیاسی
رووخانی رژێمە سیاسییەکان و هەڵوەشانەوەی دەوڵەت- شەڕ و لەشکرکێشییە دەرەکییەکان، وەک لەشکرکێشی ئەمریکا لە ساڵی 2003 بۆ سەر عیراق، هۆکارێکی گرنگ بوون بۆ دووبارە داڕشتنی سیستەمی سیاسی ناوچەکە، ئەمەش بووە هۆی هەڵوەشاندنەوە و داڕشتنەوەی دەوڵەتی ناوەندی، کە رێگەی بۆ سەرهەڵدانی هێزی ناحکومی خۆش کرد، وەک ئەو حزبانەی نوێنەرایەتی مەزهەبەکان دەکەن لە کاتێکدا هەندێکیان چەکدارن .
شۆڕش و راپەڕینە جەماوەرییەکان، وەک رووداوەکانی «بەهاری عەرەبی» لە ساڵی 2011دا، بۆشایی سیاسیی لە هەندێک وڵات (تونس، میسر، لیبیا، سوریا، و یەمەن) دروستکرد و بووە هۆی سەرهەڵدانی هێز و ئایدۆلۆژیای سیاسیی نوێ.
سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیا ئایینیەکان
دوای شۆڕشی ئێران (1979)، هەژموونی ئایینی لە ناوچەکەدا فراوانتر بووە، بەو پێیەی شۆڕش کاریگەریی لەسەر سه‌رهەڵدانی حزبە ئایینیەکان لە وڵاتانی وەک لوبنان (حزبوڵڵا) و عێراق هه‌بووه.
هاوكات لەگەڵ رووخانی هەندێک رژێمی پاوانخواز، کاریگەریی پارتە ئیسلامییەکان زیادی كرد، بەتایبەتی ئیخوان موسلمین کە بۆ ماوەیەکی کورت لە میسردا هاتنە سەر دەسەڵات.
هەڵوەشانەوەی دەسەڵات لە عیراق و سوریا رێگەی بە سەرهەڵدانی گروپە توندڕەوەکانی وەک داعش دا، ئەمەش بووە هۆی دووبارە داڕشتنەوەی سیستەمی ئەمنی و سیاسیی ناوچەکە.
دەستێوەردانی دەرەکی
زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان، وەک ئەمریکا، روسیا، ئێران و تورکیا، رۆڵی سەرەکییان لەسەر رەوت و ئاراسته‌ی گۆڕانکارییەکان هه‌بووه.
ململانێی تائیفی و نەتەوەیی
ململانێی نەتەوەیی لە هەندێک دەوڵەتی فرەنەتەوەیی وەک تورکیا (کورد) و ئێران (بەلووچ، کورد و عەرەب) قووڵتربۆته‌وه، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی داواکارییه‌كان بۆ جیابوونەوە یان ئۆتۆنۆمی.
هۆکاری ئایینی و ئایدیۆلۆژی
زیندووکردنەوەی ناسنامەی ئایینی- ده‌ركه‌وتنی هه‌ندیك بانگەواز بۆ یەکخستنی شوناسی ئیسلامی وەک كاردانه‌وه‌یه‌ك بۆ شوناسە ناسیۆنالیستی و عەلمانییەکان، کە شكستیان له چاره‌سه‌ركردنی کێشە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان هێنا.
هێزەکانی وەک ئیخوان موسلمین و حزبوڵڵا رۆڵی کاریگەریان هەبوو، لە خستنەڕووی ئایین وەک ئه‌لته‌رناتیڤێكی سەرەکی حوکمڕانی، لە کاتێکدا ئەمە لەگەڵ رەوتی عەلمانی لە هەندێک وڵاتدا ناکۆک بوو.
سەرهەڵدانی توندڕەویی ئایینی
شەڕە تایفییەکان لە عیراق و سوریا، هۆكاری سەرهەڵدانی گروپە توندڕەوەکانی وەک داعشن، کە له هەوڵی دامه‌زراندنی «خەلافەتێکی ئیسلامی»دا بوون، چەمکەکانی حوکمڕانی توندی ئایینیان هێنایەوە گۆڕەپانی سیاسییەوە.
گۆڕانکارییە کلتووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، له ئه‌نجامی کۆمەڵێک فاکتەری ئاڵوز دامه‌زراوه، ده‌ستپێك لە شۆڕشە سیاسییەکان و قەیرانە ئابوورییەکان، تا دەگاتە جیهانگیری و سۆشیال میدیا، بووه هۆی ده‌ركه‌وتنی ناسنامه ئاینییه‌كان و زیادبوونی جەمسەرگیری تائیفی و سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناڕەزاییەکانی گەنجان کە داوای چاکسازییان دەکرد.
ئایندەی ئه‌م ناوچه‌یه هێشتا روون نییە، بەڵام ئەوەی جێگیره ئەوەیە، کە هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا لە دۆخێکی گۆڕانکاری بەردەوامدایە، کلتوور و کۆمەڵگا و سیاسەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە ژێر کاریگەریی گۆڕانکارییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ده‌مێنێته‌وه، هەر وەک چۆن ئه‌و پرسیارە ئێستا بێ وه‌ڵام ده‌مێنێته‌وه، كه ئایا ئەم گۆڕانکاریانە دەبێتە هۆی سەقامگیرییەکی زیاتر یان بەردەوامبوونی ئاڵۆزی دۆخه‌كه .