ئاسۆ محمد ئەمین
بەجیهانی بوون مەفهومێکی ئابووری هەیە لەبەرئەوەی کەهەرباس دەکرێت یەکسەر ئاسەوارە ئابووریەكان دینەبەرچاو. دیارە ئەمەبەو مانایەنیە بوارەکانی تری (سیاسی، کۆمەڵایەتی ، رۆشنبیری) نەگرتوەتەوە نەخێر ئەوەندەی هەیە دیارده ئابورییەكان ڕۆشنتر و ئاشکراتر بەسەر پرۆسەی بەجیهانی بونەوە دیارن لەسەر زەمینەی واقیع بەجیهانی بوونی ئابوری خەمڵیوترەو ئەوەندەی ئابوری بەجیهانی بووە هێشتا بوارەکانی تر بەو ڕادەیە جێگیر نەبوون لەزۆربەی تیۆرو واتاکانی بەجیهانی بوندا پەنجە لەسەر توخمی ئابوری ئەم پرۆسەیە دانراوەو ژمارەیەکی زۆر لەتیۆریستەکانی ئابوری بەڕوکاری باڵادەستی بەجیهانی بونی دادەنێن، لەڕوانگەی ئەوانەوە ئەگەرچی پرۆسەی بەجیهانی زۆر گشگیر و شوێن لەسەرهەموو بیاڤەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی دادەنێن ، بەڵام ڕاشکاوترین و زەقترین نیشانەکانی ئەم پرۆسەیە تایبەتن بەلایەنی ئابوری، بەرینترین چالاکی بواری کۆمەڵایەتی ئابورییەکەتائیستا کەسەرانسەری گۆی زەوی داگیرکردوەو سنورداریەتیەکەی خۆجێ ی و ناوچەی ئەوتۆی نیە، کەدەتوانین باس لەکوتای سەردەمی ئابوری نەتەوەی بکەین....
بەجیهانی بونی ئابوری كاتێك دێتەدی کەسنوری جوگرافیایی و سەروەری نەتەوەی لەچالاکیەئابوریەکانی وەك بازرگانی و سەرمایەدانان و بەرهەمهینان و گواستنەوەی دارایی کەمترین ڕۆڵیان هەبێت لەڕەوتی بەجیهانی بوونی ئابوریدا، وڵاتانی جیهان وابەستەی یەکتری دەبن و بەربەستەگومرگی و بازرگانییەکان دەگەنەکەمترین ئاستی خۆیان و گواستنەوە لەنێوان وڵاتاندا ساناتر ئەنجام دەدرێت ، بەوتەیەکی تر کۆنترۆڵی گەلان و دەوڵەتان لەگواستنەوەی دارایی و تەکنەلۆژیادا زۆر کەمتر دەبێت و لەدرێژخایەنیشدا هەلدەگیرێت. ئەم دریژخایەنیە بەگەشەکردنی بازرگانی و بەرهەمهینان لەئەنجامدا بەیەك پارچەبونی بازاڕی نێودەوڵەتی دێتەدی بەجیهانی بونی ئابووری بەربەست و زاڵگەکانی گومرگ کەمدەکاتەوە واتە هەوڵی بەرفراوانکردنی بازرگانی دەدات بەمەبەستی یەکپارچەکردنی بازاڕی نێودەوڵەتی و هەموو دنیا لەسایەی یەك سیستمی جیهانیدا بێت (کومەڵگەیەکی جیهانی لەگەڵ یەکتر لەپەیوەندیدا بێت) ئەمەش تەنها پیشنیار کردن نیە بەڵکو کاری جدی بۆ دەکرێت كەواتە لەدنیای بەجیهانی بوندا (ڕژێمە میللیەکان) تواناو دەسەڵاتیان کەمدەبێتەوەو هیڵەسنورییەکان ئەو گرنگیەیان نامێنێ و یاساکانی ئەو وڵاتانەیش دەبنەپاشکۆ (یان لاوازدەبن).
تا ڕادەیەك زوربەی مەسەلەو کێشەکان دەکەونەئەستوی یاساکانی نێودەوڵەتی کەدەبنه جێگای پشت پێبەستنی دانیشتوانی دونیا.
هۆکارەکانی رۆشنبیری و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن و تۆڕەکانی ئەنتەرنێت و هۆیەکانی پەیوەندی کردن و کومپانیا بازرگانی و نەتەوەییەكان جۆریك لەهاریكارى ورۆشنبیرى کلتوریان لەسەر ئاستی جیهان دروست کردووه، بێگومان هەموو ئەمانە هۆکاری کاریگەربوون لەبەجیهانی بوونی ئابوریدا (لەڕاستیدا مەبەست لەبەجیهانی بوون لەبواری ئابوریدا مەبەست لەو هێزەیەکە ناشێت لەبازاڕەکانی جیهاندا دەسەڵاتی بەسەر دا بگیرێت، یان ئەو کۆمپانیا هاوبەشە جیهانیانەیەکەوابەستەی هیچ ( دەوڵەتیکی نەتەویی نین ).
 بەجیهانی بوونی ئابوری ئەو هەلومەرجە دەڕەخسێنی کەتێدا هەریەك لەوڵاتانى جیهان بەسەرنجدان بەپێوەرەکانی هێزو پێگەی ئابووری خۆیان ڕۆل ببینن، یەكێك لەگرنگترین دەستکەوتەکانی بەجیهانی بوون زۆربونی ڕکابەریە لەسەر ئاستی ئابوری نێودەولەتی دا، لەجیهانی ئەمڕۆدا بەکەمبونەوەی بەرچاوی تێچوی گواستنەوەو گەیاندن، گەشەکردنی سەرسوڕهێنەری  تەکنەلۆژیا و زانیارییەکان و پەرەسەندنی بەربڵاوی بازرگانی و ئەلیکترۆنی و کەمتربوونەوەی ڕۆڵی سنوورە جوگرافیاکان لە چالاکی ئابوریدا، ئەمەیش وای کردووە کە ئۆرگانە ئابورییەکان لە هەموو بازاڕەکانی جیهان دا بە سنووری خۆیان بزانن، (لە بواری ئابووری دا بە جیهانی بوون شێوەی تەوژمێکی ڕوو لە هەڵکشاوی وەرگرتووە، بۆ دروستکردنی بازاڕو کردنەوەی هەموو دەوڵەتانی دونیا بەڕوی یەکتردا، ئەم بزووتنەوەیە هاوکاتە لەگەڵ بزووتنەوەی تازەگەری و برەوودان بە بەرهەمهێنانی ئابووری)
تیۆری ناکۆک و جیاواز سەبارەت بە دەرەئەنجامە ئابوورییەکانی بە جیهانی بوون لە ئارادان هەندێکیان باس لە باشتربوونی جیهان دەکەن هەندێکی دیکەیان باس لە خراپتر بوونی هەمان جیهان دەکەن، کەسانێک هەن جیهانگیری وەک تاقە دەروازەی گەشەکردنی ئابووری دەبینن، کەسانێکی دیکەهەن بە چارەسەری سیحری هەموو کێشەکانی دادەنێن و هەشن بە هۆکاری هەموو خراپەییەکی دەبینن گومانی تێدا نییە بە جیهانی بوون هەڵگری هەردوو ڕەهەندەکەیە و لە نێوان ئەو دوو ڕەهەندەشدا سەدان سیناریۆی دیکە هەن کە لە نێوان (ئەو پەڕی باش) و (ئەوپەڕی خراپ) دا نیشتەجێن، بە جیهانی بوون لە سەرێکەوە هەلی گەشەکردنی  ئەو وڵاتانەی گەورەترو  زیاد کردووە کە بەشێکن لە پرۆسەی بە جیهانی بوون بە ملیۆنەها فرسەتی کاری خولقاندوە، وڵاتانی وەکو هۆنگ کۆنگ - سەنگافورە - مالیزیا - تایلەند - هیند لە دیارترین ئە و نموونانەن کە جیهانگیری فرسەتی کاری تێدا زیاد کردون، بە بۆچونی شارەزایانی بواری ئابووری لە ژمارەی (۲۰۰) وڵات تەنها (۳۰) وڵات لە چالاکی بەجیهانی بوونی ئابووریدا بەشدارن کە بریتییە لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا - ئاسیای ڕۆژهەڵات – ئەمریکای باکوور.
بە جیهانی بوون دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی دانیشتوانی دونیا، چونکە دیاردەی بەجیهانی بوون ڕێگە خۆشدەکات بۆ ڕکابەری لە نێوان کۆمپانیاکاندا بە دروست کردنی باشتر و زۆرتر لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە، بەمەش جگە لەوەی بێکاری کەمدەکاتەوە دانیشتوانیش بەئاسانی دەتوانن دەستیان بگات بەکاڵاکان و بەهەرزان بیانکڕن، دیارە لەمڕۆماندا دەتوانین ئەزمونی ئاسیای رۆژهەڵات بەنمونە بهێنینەوه کەئەو ڵاتانە توانیان ئابووریەکەیان وابەستەی ئابووری جیهان بكەن و واز له سیستمی ئابووری کلاسیکی بهێنن لەگەڵ دیاردەی بەجیهانی بووندا خۆیان بگونجێنن و ئابووریەکەیان تا ئاستێكی زۆر باش بەرەو پێشەوە ببەن.
لەلایەکی ترەوە بەجیهانی بوونی ئابووری کاریگەریەکی زۆر لەسەر گۆڕین و پێکهاتەی ڕامیاری نێودەوڵەتیدا هەبووە، کە دوو سیمای لەڕەوتی بەجیهانی بووندا هەیە:
یەکەمیان: کەمبونەوەی ڕوو لەپەرەسەندنی بایەخی سنوری نەتەوەییەکان.
دوەمیان: ڕەوتی ڕوو لەزیادبوون و وابەستەی پەیوەندییە ڕامیاریەکان.
لەڕاستیدا زیادبونی پەیوەندیە ڕامیاریەکان بەتایبەت لەکاروباری ئابوریدا بووەته هۆی کەمبونەوەی گرنگی سنورە نەتەوەییەکان ، جیهان والەیەك نزیك بووەتەوه کە ڕوداوەکانی بەشێکی جیهان دەتوانێت بەشێوەیەکی سەیر لەسەر کۆمەڵگا زۆر دورەکانیش کاریگەری هەبیت.
دیارەبەجیهانی بوونیش وەك هەر دیاردەیەكی تر کاتێک لەکومەڵگەیەكەوە سەر هەڵدەدات کۆمەڵیك ئاسەوارى پۆزەتیف و نێگەتیفی هەیە، کەهەوڵ ئەدەین لەچەند خاڵێکدا بیخەینەڕوو، کەبێگومان ئەمیش پێچەوانەی ئەو ڕایەیەکەپێی وایە جیهانی بوون چاکەی ڕەهایە یاخود خراپەی ڕەها ببینێت.
هەوڵ ئەدەین لەچەند خاڵیكدا لایەنە باش و خراپەکانی بەجیهانی بوون بخەینەروو ...
لایەنە سلبی یەکانی بەجیهانی بوونی ئابوری:
۱- لاوازکردنی دەوڵەتان
- ده‌بێتە هۆی شكاندنی سنووری ده‌وڵه‌تان و دابه‌زینی ئاستی دامە‌زراندن و کارپێکردنی كه‌سانی شاره‌زاو دابه‌زینی ئاستی كرێپێدان، كۆمپانیا گه‌وره‌كان ده‌ورێكی باڵایان هه‌یه لەهه‌ره‌س پێهێنانی ده‌وڵه‌تاندا، هه‌روه‌ها لەچالاك كردنی شۆڕشه‌كان و لێدان و ڕووخاندنی سیستمە ئابووریە سه‌ربە‌خۆكاندا خۆبه‌خۆ واده‌كات كەكۆمه‌ڵگەیەكی مرۆیی وردەوردە بگۆڕێ بۆ كۆمه‌ڵگەیەكی ژێرده‌ستەو چه‌ق به‌ستوو ئه‌میش به‌هۆی ئەو په‌یامە بازرگانی و ئەو ڕیكلامە بازرگانیانەی کەدەکریت بۆ ساغ بونەوەی شتومەکی کۆمپانیا گەورەکان کەهەوڵ ئەیات خەڵك بخاتە ژیر ڕكێفی خۆیەوه.
-بەجیهانی بوون بۆ لاوازکردنی دەوڵەتان پشت دەبستێ بەقەرز پێدان و کەڵەکەکردنی ئەو قەرزانە، ئەگەر دەوڵەتە عەرەبییەکان بەنمونە وەربگرین ئەوا دەبینین بەپێی تازەترین ئامارەکان دەرکەوتووەکە(٦۲۹) ملیار دۆلار ساڵانە دەدریتەوە لەبری ئەوقەرزەوە، وه ڕاپۆرتە ئابوورییەكان وانیشان ئەدەن کەقەرزی وڵاتانی عەرەبى لەیەك دەقیقەدا ( ٥٠٠) هەزار دۆلارە، بەشیوەیەکی گشتی قەرزی وڵاتەعەرەبییەکان هەتاوەکو ساڵی (۲۰۰۰) - ۳۲۵- ملیار دۆلار بوو لەکاتێکدا ساڵی (۱۹۰۸) گەیشتە٤٩ ملیار دۆلار.
۲- لەناوبردنی پیشەسازییە ناوخۆییەکان:-
-کۆمپانیا گەورەکان پشت دەبەستن بەسیاسەتی قۆرخ کردن وخنکاندنی ئابوری، خنکاندن بەو مانایەی کەبازاڕەکانمان پڕن لەبەرهەمی ئەوان و ناهێڵن بەرهەمەکانی ئێمە بگات بەبازاڕەکانیان ، هەروەها هەوڵیش ئەدات هێڵەکانی بەرهەمهینان و پیشەسازی بگرێتەدەست بەتایبەت لەو وڵاتانەی کەدەیانەویت ئابورییان بڕوخێنی ، بۆ نمونە وڵاتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا توانی پیشەسازی وەبەرهێنانی (سۆیا)قۆرخ بكاتەوە بۆ خۆی وە زۆر کۆمپانیای گەورەی ئەوروپا دابخات وەك كارگەی (لاڤیرا ) لەفەرەنسا (سەرەداین ) لەئیتالیا.
- به‌ده‌ست هێنانی ژماره‌یه‌کی زۆر کرێکاران بەنرخێکی هه‌رزانتر و فرۆشتنی به‌رهه‌مه‌کان که‌متر لەنرخی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان بەمه‌به‌ستی سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر ڕکه‌به‌ره‌کانی تردا و بەته‌نها مانه‌وەیان لەبازاڕدا و سه‌پاندنی هه‌ندێك نرخی قۆرخ که‌رانە لەسه‌ر شتومەکه‌کان ، بۆنمونە کۆمپانیای (سبنسری) لەماوەی ٤ مانگدا (٥٠) ملیۆن جونه‌یھی زەرەر کرد کە(۲۲) ملیۆنی لەمانگی یەکەمدا بوو ئەویش بەهۆی سیاسەتی خنکێنەر بوو کەکۆمپانیاکە بەئەنقەست گرتیەبەر، وەلەتوانایدا هه‌بوو کەلەساڵی یەکەمدا (٥٠٠) ملیۆن جونەیهی میسری زەرەر بکەن تەنها لەپێناو ئەوپلانەی کەدایان نابوو بۆ دەستبەسەرا گرتی هێڵەکانی بەرهەمهێنان و قەرەبوو کردنەوەی ئەو زەرەرانەی کەلێیان کەوتبوو.
٣- وەبەرهینانی شتگەلێکی بێ کەڵك و بێ سوود :
به‌جیهانی بوون به‌شداری ناکات لەو چالاکییە ئابووریانەی کەدەبنە هۆی بەهێزکردنی ئابووری هه‌ندێك لایەنی تایبەت بۆ نمونە به‌شداری ناکات لەو چالاکیانەی کەدەبنەهۆی بەهێزکردنی ئابووری وڵاتە ئیسلامیەكان . وەهەوڵیش ئەدات ئەو وڵاتانە بگۆڕێن لەبەرهەمهینانەوە بۆ بەکاربەر ، ئەمیش لەڕێگەی گۆڕینی شێوەژیانی خەڵکی بەشێوەژیانێکی خۆشگوزەرانی .
٤ - دابەزاندنی نرخی کرێ :
بەجیهانی بوون دابەزاندنی نرخی کرێی گرتەوەتەبەر، بەتایبەت لە وڵاتە تــازه پێگەشتوەکاندا و لەدەوڵەتەعەرەبیەکاندا ئەمیش دەبێتەهۆی دەسکەوتنی زۆرترین بڕی قازانج بەکەمترین کرێ و هەژارکردنی ئەو کۆمەڵگایانە.
٥ - بڵاوبوونەوەی بێکاری:
بەجیهانی بوون بۆتە هۆی بێکاری بۆنمونە لەتازەترین ئامارى وڵاتەعەرەبیەکاندا دەرکەوتووە (۲٠%) ی هێزى كار (ئەوانەن کەتوانای کاریان هەیە) بێکاری كەدەكاتە(١٩) ملیۆن كەس شایانی باسه زۆرینەی ئەو کەسانەی كەبێکاری ئەو وڵاتە تازەپێگەشتوانەن كەتوانای کارکردنیان هەیه، هەروەك لەتازەترین ئاماری (بەحرەین) دا دەرکەوتوە کە(۷٥%) ی بێکاران گەنجن و لەتونس یــش ئــەم ڕێژەیەی بـێ کاری گەنجانە دەکاتە(٤٠%).
لایەنەئیجابیەکانی بەجیهانی بوونی ئابووری:
١- دەبێتە هۆی زیادبوون و هاندانی وەبەرهێنان و دروستکردنی کەرتی تایبەتی وەبەرهێنان و زیادکردنی چالاکیە ئابورییە نێودەوڵەتیەکان.
٢- بزواندن و بەکارگرتنی هێزی مرۆیی بۆ مەبەستی کار.
٣- سودوەرگرتن لەبەروبومی ئەو کۆمەڵ و گروپانەی کە بۆ مەبەستی دیاریکراو دروست دەبن دێنەدی (کۆمەڵەو سەندیکا هەرەوەزییەکان)
٤- دابەزاندن و کەمبونەوەی نرخ و بەهای شتومەك كەبەسودی بەکارهێنەره.
٥- دروست بوون و زیادبونی ڕکابەری لەبوارەکانی نرخ و کەل وپەل و زیادبوونی چالاکیە ئابوریەکان، کەکاردەکاتە سەر گەشەسەندنی ئابووری لەسەرئاستی ناوخۆی دەوڵەتیدا ، ئەگەرسەیریکی ئەو ئامارانە بکەین وڵاتی (چین و هندستان) یەكێكن لەو وڵاتانەی کەزۆرترین سودمەند بوون لە بەجیهانی بوونی ئابووریدا ، ئەمیش بەهۆی ئەو پێشکەوتن و پەرەسەندنە لەناکاوەی بووە هۆی کەمبونەوی هەژاری کەپێشتر بەوڵاتانی هەژار دادەنران لەماوەی ۲۰ ساڵی ڕابردودا.




سەرچاوەکان:

١- بەجیهانی بوون: عمر رەسوڵ شینکی
٢- شوناس و ئاڵۆز: مەریوان وریا قانع
٣- کاریگەری کلتوری ئەوان لەسەر کورد: عەتا قەرەداغی
٤- بەجیهانی بوون و شوناسی نەتەوەیی: کۆمەڵەوتار/وەرگێڕانی/ئازاد وەڵەدبەگی
٥- جیهان گیری/فواد مجید میسری
٦- بەجیهانی بوون/ کەلتور/ شوناس/ ئەحمەد گوڵ محمدی/ وەرگێڕانی/ عبداللەبەهرامی
٧- العولمە الاجتیاحیە/ د.محسین احمد الخچیری

‏-www.arriyadh.com 'economic
‏-www.worldbank.org'economicpolicy