جیۆپۆلەتیك‌و پڕوپاگەندەو چەواشەكردنی رای گشتی

دكتۆر فوئاد حەمە خورشید

مرۆڤ لەسەرەتای دەستپێكی مێژووەوە هەوڵیداوە نەخشە دروست بكات‌و بایەخی راستەقینەی نەخشە بەدرێژاییی سەردەمەكان زیادی كردوە، بەتایبەتی لەسەردەمی دۆزینەوە جوگرافییەكانی دەریاو دەریالوش‌و كیشوەرەكان‌و لەسەدەی بیستەمدا زۆرتر بایەخی پێدراو بۆ زۆر بوار سودی لێ وەرگیرا.
لەجەنگی یەكەمی جیهاندا(1914-1918) بایەخێكی زۆر لەبەرەكانی شەڕدا بەنەخشە دراو ئەمەش خۆی لەخۆیدا مایەی بەدی هاتنی وەرچەرخانێكی قوڵا بوو لەزانستی نەخشەسازیدا(كارتۆگرافی). ئیتر خەڵكی بەم لقەی جوگرافیا توانییان رواڵەت‌و روخسارەكانی قەڵەمڕەوێكی بەرینی جیهان لەسەر كاغەز ببینن. لەجەنگی دووەمی جیهاندا زانست‌و شێوازو دەزگاكانی نەخشەسازی زۆر پەرەیان سەندو بۆ زۆر بوار سودیان لێ وەرگیراو بوارەكانیش لەكاروباری زانستی ئەكادیمییەوە تا كاروباری پڕوپاگەندەی جەنگ پەرەیان سەندو توانییان كاریگەری لەسەر رای گشتی بەجێ‌ بهێڵن‌و رۆڵیشیان لەهانداندا هەبێ‌و دەستیان لەپەسندكردنی بیرۆكەیەكی دیاریكراوو نەخشەیەكی دەستنیشانكراوو ئامانجێكی دیاریكراودا هەبێ‌. بەمەش ئەركێكی جیۆپۆلەتیكی كەوتە ئەستۆی نەخشەی پڕوپاگەندە چونكە ئەو نەخشەیەی كەدورایییەكی پڕوپاگەندەییی هەیە زۆربەی جار بەشێوازی سادەو ساكارو ئاسان كێشراوە كە بەئاسانیو بەخێرایی باوەڕی پێ‌ كراوەو بەئاسانیو بەخێراییش پەیامەكەی گەیشتووە.
نەخشە لەجوگرافیادا یەكێكە لەڕێوشوێنە گرنگەكانی تێگەیشتن‌و دابەشكردنی دیاردە جوگرافییە سروشتیو مرۆییو ئابورییە جیاوازەكانی سەر روی زەمین‌و لەهەمان كاتیشدا رێوشوێنێكی هەرە مەترسیداری چەواشەی جیۆپۆلەتیكییە ئەگەر هاتو بۆ كاروباری جەنگیو سیاسیو ئایدیۆلۆژی تەرخان كرا، وەك ئەوەی كەئەڵمانەكان پێش‌و لەكاتی جەنگی دووەمی جیهاندا(1939-1945) كردیان. سەرەتا بەنەخشە پڕوپاگەندەیییەكان دەوترا كارتۆگرافیای جیۆپۆلەتیك، لەكاتێكدا لەبریتانیا پێی وتراوە نەخشەكانی پڕوپاگەندە. نەخشە زمانێكە بۆ راڤەكردنی جیاوازیی شوێن(لەجوگرافیادا)و دەرخستنی پەیوەندیی نێوان زمان‌و بیرۆكەو ئایدیۆلۆژیاو زەمین بۆ پەخش كردنی هەندێ‌ زانیاریی دیاریكراو لەڕێی نمونەیەكی كارتۆگرافییەوە یاخود لەڕێی مۆدێلێكەوە كەزادەی تێكەڵا كردنی بیرۆكەو ئامانجی سیاسیو ئایدیۆلۆژییە بەمەبەستی بەرچاو خستن یان بەرهەم هێنانی نەخشەیەك بۆ بەكارهێنانی لەكاروباری پڕوپاگەندەدا بۆ ئاراستەكردنی رای گشتیو هاندانی بۆ پشتگیری كردنی دیدە جیۆپۆلەتیكیو ستراتیجییەكانی دەوڵەت.
نەخشە یەكێكە لەئامرازە جەماوەرییەكانی پەیوەندی، بۆیە نەخشە چەواشەكارە جیۆپۆلەتیكییەكانیش چەكێكی پڕوپاگەندەی وێرانكەری بەر دەستی نەخشە دروستكەرەكانە ، بەتایبەتی ئەگەر نەخشەكە وەك چەكێكی پڕوپاگەندە لەكاتی جەنگ‌و قەیران‌و تەنگژەكانی نێوان هێزە سیاسییەكاندا بەكار هات . بۆیە ئەم نەخشەیە وەك هەر نەخشەیەكی تر دەتوانرێ‌ لەڕێگای بەكارهێنانی تەكنیكەوە لەپرۆسەی پێ‌ سەلماندندا سودی لێ وەربگیرێت‌و لەم روەوە دەتوانرێ‌ سود لەچەند شتێك وەربگیرێت وەك سایكلی گونجاو نەخشەكەو پێوانەی كێشانیو رەنگەكانی ئەو پەیامانەی كەدەویسترێ‌ بەبینەر بگەیەنرێن . ئەگەر ئەوەشی بچێتە سەر كە نەخشە خۆی لەخۆیدا ئامرازێكی شارستانییە بۆ تێگەیشتنی هەلومەرجی جوگرافیاو تاوتوێ‌ كردنی ئەو هەلومەرجە، ئەوە دەزانرێ‌ كەڕەنگدانەوەكانی نەخشە پڕوپاگەندەكارییەكانی جیۆپۆلەتیك دەتوانرێ‌ كاریگەریو ئاسەواری سایكۆلۆژیو ویژدانییان لێ بكەوێتەوە، بەتایبەتی بۆ بزواندن‌و وروژاندنی هەستەكانی تاك یان هەست‌و نەستی تایبەت بەجوانكاریو لەوانەشە ببێ‌ بەمایەی سەرسوڕمان‌و ترسان. هەر بۆیە هال D. Hall رونی كردۆتەوە كەكێشانی نەخشەی پڕۆپاگەندە پێویستی بەچوار تەكنیك هەیە كەئەمانەن :
1-ئەو نەخشانەی كەقەوارەو ژمارەكان دەردەخەن(Numerics).
2-ئەو نەخشانەی كەڕوخسارە جوگرافییەكان دەردەخەن(Semantics).
3-نەخشە تەكنۆلۆجیستییەكان(Technologist).
4-نەخشەو شێوە گرافیكییەكان(Graphics).
واژەی پڕۆپاگەندە(Propaganda) واژەیەكی كۆنە لە 22ی حوزەیرانی 1922 سەری دەرهێناوە، كاتێك پاپا گریگۆری پانزەهەم تیمێكی تایبەت بەپڕوپاگەندەكردنی بۆ مەزهەبی كاتۆلیكی مەسیحی داهێناو ویستی بەم تیمە بەرپەرچی مەزهەبی پرۆتستانتەكان لەجیهانی نوێ‌ بداتەوە، ئەم تیمەشی ناو نا شەپۆلە نهێنییەكانی پڕۆپاگەندەی باوەڕ . پڕۆپاگەندە یەكێ‌ لەشێوەكانی كاركردنە بۆ كاریگەری خستنە سەر بیروباوەڕو كارو كردەوەی خەڵكی. زۆرجار ریكلامی تەلەفزیۆن یان پۆستەر خەڵكی هان دەدا دەنگ بدەنە پاڵێوراوێكی دیاریكراو. سیاسەتمەدارەكانیش ئەم شێوە كارە بەكار دەهێنن بەڵكو بتوانن پڕۆپاگەندە بۆ ئامانجەكانیان بكەن‌و هەروەها كۆمپانیاكانیش هانای بۆ دەبەن بۆ بانگەشەكردن بۆ كەرەستەو شمەك‌و كاڵاكانیان. دیارە لەم بوارەدا نەخشەی جیۆپۆلەتیك لێی رادەبینرێ‌ كار بكاتە سەر رای گشتیو لەكاتی تەنگژەو قەیرانەكان‌و قۆناغە هەستیارو ناسكەكان‌و هەروەها لەكاتی جەنگ‌و شەڕوشۆڕدا دەتوانێ‌ كاریگەری بخاتە سەر بیروڕاو بۆچونی خەڵكی.
كەس بەقەد ئەڵمانەكان نەخشەی كارتوگرافیای بۆ پڕوپاگەندەی جیۆپۆلەتیكیو خزمەتكردنی ئامانجەكانی جەنگ بەكار نەهێناوە. لەساڵی 1922دا ئەدۆلف هتلەر پەی بەهێزی شاراوەی پڕۆپاگەندە بردو ویستی پڕۆپاگەندە بخاتە خزمەتی ئایدیۆلۆژیاو ملیتاریزمەوە، بۆیە كاتێك حزبی نازی دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرت وەزارەتێكی تایبەت بەپڕۆپاگەندەی داهێناو دكتۆر ژۆزف گۆبلز 1933-1945 كرایە وەزیر تێیداو وەزارەتەكەی ناو نا وەزارەتی رایخی گشتی بۆ كاروباری بەرچاورونیو پڕوپاگەندە. گۆبلز چاكترین بەتوانای پیاوی پڕوپاگەندە بوو لەمێژوی ئەڵمانیای هتلەریداو لەم بارەیەوە سودی لەپۆستەرو نەخشە وەرگرت‌و زۆر بەفراوانی كاری كردە سەر رای گشتیی ئەڵمانیا. لەم بارەیەوە فاكتەری یارمەتیدەری سەرەكی جەنراڵا كاری هاوسهۆفەر(1869-1946) بوو كەدامەزرێنەری ئینیستیوی جیۆپۆلەتیكی  بوو. هاوسهۆفەر نەخشەو كارتۆگرافیای وەك رێوشوێنێكی ئەدەبیاتی جوگرافیای ئەڵمان بەمەبەستی پڕۆپاگەندەو بۆ بانگەشەكردن بۆ ئامانجە جیۆستراتیجییەكانی تایبەت بەجەنگ‌و فراوانخوازی بەكارهێناو خودی خۆیشی باوەڕی تەواوی بەوە هەبو كەنەخشەكانی پڕوپاگەندە چاكترین هۆن بۆ دروست كردنی پەیوەندی لەنێوان رابەرو جەماوەرداو پێی وابو ئەو نەخشانە هۆكارێكی سەركەوتون بۆ پڕۆپاگەندەی جەنگی لەڕوی ئامانجە سیاسیو مەبەستە ئایدیۆلۆژییەكانەوەو بۆ گەیاندنی پەیامی نەخشەكەو كاركردنە سەر رای گشتیو گۆڕینی بۆچونەكانی جەماوەر.
جا لەبەر ئەوەی جەنگ بەهەمو چەشنەكانییەوە پێویستی بەهەندێ‌ ئامرازە بۆ ئەوەی جەماوەر باوەڕ بەپاساوو پاكانەكانی هەڵگیرسانی بكات یاخود بۆ چەواشەكردنی جەماوەر لەكاتی رودانی هەڵەو شكستدا، بەرپرسانی جەنگ كەوتنە هەوڵدان بۆ شێواندنی راستییەكان‌و چەواشەكردنی راگەیاندن‌و دانانی نەخشەی نادروست‌و پڕ زێدەڕۆیی بۆ دورخستنەوەی جەماوەر لەبینینی راستییەكان. سەرنج دراوە كەزۆربەی پڕۆپاگەندەكانی جەنگ پڕۆپاگەندەی شاراوەن (Covert) چونكە سەرچاوەی ئەو پڕوپاگەندانە نهێنین‌و ئامانجەكەشیان ورە پێ‌ بەردانی هێزە چەكدارەكانی دوژمنە ئەویش بەناردنی هۆكاری ساختەو دروستكراوو راپۆرتی ناڕاست‌و پڕ ئاماژەكردن بۆ زیانی زۆرو وێرانییەكی لەڕادەبەدەرو لەهەمان كاتیشدا پڕوپاگەندەكان هەوڵا دەدەن جەماوەر بخەنە جۆش‌و خرۆشەوەو هاندانیان بدەن پشتگیریی جەنگ بكەن. رەتلی پێنجەم  لەم بوارەدا دەشێ‌ رۆڵی هەبێ‌ لەبڵاوكردنەوەی دەنگوباسی ناڕاست لەناو بەرەی بەرامبەردا.
جگە لەپڕوپاگەندەی شاراوە، پڕوپاگەندەی ئاشكراش هەیە (Overt) ئەویش پڕۆپاگەندەیەكی كراوەیەو سەرچاوەی زانیارییەكانی دیاریكراوو زانراوە، چونكە جیۆستراتیج بەلقێكی جیۆپۆلەتیك دادەنرێ‌و زیاتر بەتاوتوێ‌ كردنی كاروباری ستراتیجەوە خەریكە. هەر یەك لەفاكتەرەكانی جیۆپۆلەتیك‌و جیۆستراتیج بایەخی جوگرافیای ناوچەكە یان هەرێمەكە دەستنیشان دەكەن، جگە لەوەی كەستراتیجی ئەو دەوڵەتەی كە لەسەر بنەما جیۆپۆلەتیكییەكان دامەزراوە، سیاسەتێكی سەركەوتوتر لەبواری هەندەران دێنێتە بەرهەم.
تەنها ئەڵمانەكان نەبون كەبایەخیان بەپڕۆپاگەندەی جیۆپۆلەتیكی داوە بەڵكو بەتاكە زۆربەی زۆری دەوڵەتانی جیهانی گرتەوە كە بۆ هاندان‌و پڕوپاگەندە ئەم جۆرە نەخشانەیان بەكار هێنا. دیارە هانابردنی ئەمریكا بۆ بەكارهێنانی نەخشە بەمەبەستی خزمەتكردنی ئامانجە جیۆپۆلەتیكییەكانی خۆی لەماوەی ساڵانی 1945-1990ی جەنگی سارددا كەمتر نیە لەبایەخدانی ئەڵمانیای هتلەری بەم نەخشانە. لەم بارەیەوە ئەركی نەخشەكانی پڕوپاگەندە بوو بەخزمەت كردنی مەبەست جیۆستراتیجییەكان‌و هەڕەشە جیۆپۆلەتیكییەكان‌و ئەم نەخشانە بونە سەرچاوەیەكی پشت بەستراوی لێكۆڵینەوەو تێزە زانكۆیییەكان‌و نوسینەكانی زۆربەی ئەندازیارانی ستراتیجی جیهانی بۆ پاساودانی كردەوە سوپایییەكانی یان گۆڕینی روداوو وەرچەرخانەكانی ناو هەرێمە جیۆستراتیجەكان یان تەرازوی هێزە جیهانیو ناوچەیییەكان.
بەكارهێنانی نەخشەی پڕۆپاگەندەیی بەمەبەستێكی جیۆپۆلەتیكانە پێویستی بەدروست كردنی بڕو بیانوو و وێناكردنی مەترسیو هەڕەشە هەیە كەگوایە وڵات لەژێر هەڕەشەدایەو دوژمن بەنیازە زەفەری پێ‌ بەرێت چ ئەو دوژمن لاواز بێ‌ یان بەهێزو لێرەدا نەخشەكە هەمو ئەم بڕو بیانوو و هەڕەشانە بەرجەستە دەكات‌و شتێكی وا نیشان دەدات كەهەڕەشەیەك بەڕێوەیەو لەم خاڵەدا نەخشەكە زۆر زێدەڕۆیی دەكا لەتۆقاندنی هاووڵاتییان لەو دوژمنەی كەهەیە یاخود لەو دوژمنەی كە لەڕاستیدا لەوەهم بەولاوە هیچی دیكە نیە.
جیۆپۆلەتیكناسە ئەڵمانەكان لەنەخشەكانیاندا سەبارەت بەتوانای راستەقینەی هێزی ئاسمانیی چیكۆسلۆڤاكیا زێدەڕۆیییەكی ئیجگار زۆریان كردو وایان نیشاندا كەئەم هێزی ئاسمانییە دەتوانێ‌ سەرتاسەری خاكی ئەڵمانیا بۆمباران بكات‌و بەهۆی ئەم نەخشەیەوە پشتگیریی گەل لەحكومەتی ئەڵمانیا بۆ داگیركردنی چیكۆسلۆڤاكیا مسۆگەر كرا گوایە بەم داگیركردنە ئەڵمانیا رزگاری دەبێ‌ لەهەڕەشەكانی چیكۆسلۆڤاكیا. دیارە ئەم كارەش لەجەنگی دووەمی جیهاندا رویدا.
هەروەها دو نەخشەی پڕوپاگەندەی تر هەبوو كە لەساڵانی جەنگی سارددا (1945-1990) گوزارشتیان لەترس‌و دڵەڕاوكێی دو جەمسەرەكەی سیاسەتی نێودەوڵەتان دەكرد، واتە یەكێتیی سۆڤێت لەلایەك كە بەجەمسەری هێزی زەمینی دادەنراو ئەمریكا لەلایەكی ترەوە كە بەجەمسەری هێزی دەریایی دادەنرا. ستراتیج دانەرانی سەدەی بیستەم بەدرێژاییی جەنگی سارد لەو بڕوایەدا بون كەدو میتۆد بۆ دەست گرتن بەسەر جیهاندا هەیە كەئەمانەن:
1-پەرەسەندنی هێزێكی كیشوەری كەدەست بەسەر ناوجەرگەی ئۆراسیادا بگرێ‌و بەم پێیە ببێ‌ بەگەورەی جیهان. ئەمەش شتێكی ترسناك‌و سامناكە، بەتایبەتی پاش ئەوەی وا پیشانی جیهان درا كەیەكێتیی سۆڤێت ئەگەر گەمارۆ نەدرێ‌ بۆی هەیە ببێ‌ بەو هێزە.
2-میتۆدەكەی تر خۆی لەبونی هێزێكی دەریاییی دەرەكیدا لەدەوروبەری ئۆراسیا دەنواند تاكو ئەم هێزە بكەوێتە گەمارۆدانی هێزە كیشوەرییەكە ئەویش بەپێكهێنانی زنجیرەیەك پەیمانی ئابڵوقەدەر كەدەوڵەتەكانی دەوروبەری ناوجەرگەی ئۆراسیا لەسایەی كۆ دەبنەوەو ئامانجەكەش بەزاندنی هێزە كیشوەرییەكە پێش ئەوەی بكەوێتە خۆ بۆ داگیركردنی جیهان وەك پەیمانەكانی ناتۆ، سەنتۆ، سیاتۆ، ئەترۆس‌و پەیمانەكانی تر.
بەم پێودانگە، نەخشەی پڕۆپاگەندەیی گوزارشتی لەو ترسەو دڵەڕاوكێیەی ئەمریكاو هاوپەیمانە رۆژئاوایییەكانی كرد كە بەگومانەوە دەیانڕوانییە ئامانج‌و نەخشەكانی یەكێتیی سۆڤێت بۆ پەلهاوێشتن‌و شۆڕبونەوە بەرەو ئاوی فێنكی باشورو دەوروبەری ئۆراسیاو بەرەو ئەفریقیا. ئەم بیرۆكانەش ئەوانە بون كە لەو سەردەمەدا زۆربەی نوسەرانی جیۆپۆلەتیك‌و ستراتیجی نێودەوڵەتان پێی هەڵخەڵەتان.
نەخشەی پڕۆپاگەندەییی یەكێتیی سۆڤێتیش(بەپێچەوانەی نەخشەی پڕۆپاگەندەی ئەمریكاوە) رەنگدانەوەی هەلومەرجی سیاسەتی گەمارۆدران‌و ئابڵوقەدران‌و پشتێنەی باكور بوو كەئەمریكا هەوڵی بەدی هێنانی دەداو لەكاتی شەڕی سارددا بۆ ئابڵوقەدانی یەكێتیی سۆڤێت بەكاری هێنا.
نەخشەیەكی پڕۆپاگەندەش هەیە پاساوەكانی ئەمریكا بۆ هەرانانەوەی قەیرانی ساڵی 1963ی موشەكەكانی كوبا دەردەخا. ئەم نەخشەیە زەندەقی رای گشتیی ئەمریكای برد كەگوایە موشەكە كوبییەكان مایەی هەڕەشەن‌و مەودایان ئەوەندەیە كەدەگەنە سەرتاسەری خاكی ئەمریكا، جگە لەنەخشەیەكی تریش سەبارەت بەترس‌و دڵەڕاوكێی جیهان لەمەودای موشەكەكانی كوریای باكورو ئێران كەگوایە لێیان رادەبینرێ‌ چەندەها شوێن لەچەندەها دەوڵەت لەئاسیاو ئەوروپاو ئەفریقیا بپێكن. ئەم چەشنە نەخشانە ئەمریكا بەكاریان دێنێ‌ بۆ هاندانی هێزەكانی تر بۆ پشتگیری كردنی سیاسەتەكەی سەبارەت بەهەڵوەشاندنەوەی بەرنامەی ئەتۆمیی كۆریای باكورو ئێران. هەروەها نەخشەیەكی تری پڕوپاگەندەش هەیە باس لەهەڕەشەكانی یەكێتیی سۆڤێت لەتوركیا دەكاو هەر ئەم هەڕەشانەش بون كەكرانە بیانوو بۆ جێگیركردنی هێزی سوپاییی ئەمریكا بەشێوەیەكی چڕ لەتوركیا پاش جەنگی یەكەمی جیهان‌و رێ‌ خۆشكردن بۆ بونی توركیا بەئەندام لەپەیمانی ناتۆ.
بەگشتی، هەمو شێوەكانی پڕۆپاگەندەو هاندان چ لەڕێینەخشەوە بن‌و چ لەڕێی هەر شێوەیەكی تری پڕوپاگەندەوە بن، بەشێوەیەكی بنچینەیی جەخت دەكەنە سەر خرۆشاندنی هەست‌و نەست بەرامبەر بەو روداوەی كە لەئارادایە یان بەرامبەر بەو روداوەی كە لەئایندەدا پێشبینیی رودانی دەكرێ‌. ئامانجەكەش راكێشانی سەرنجی رای گشتییە، ئەویش بەكۆكردنەوەی هەمو بەهاو چەمك‌و ئامانجەكان لەچوارچێوەی یەك وێنەدا(كەدەشێ‌ پۆستەر بێ‌ یان نەخشە) بەسود وەرگرتن لەهەندێ‌ تەكنیكی دیاریكراو كەخۆیان لەحەوت تەكنیكی پڕوپاگەندەدا دەبینەوەو ئەم حەوت تەكنیكەش ئینیستیتوتی شیكردنەوەی پڕوپاگەندە بڵاو كردونەتەوە كەئامۆژگاریەكە ئیدوەرد فلن لەساڵی 1939دا لەشاری نیوویۆرك دایمەزراندووە. ئەم تەكنیكانە لەوساوە تا ئێستا بەپێشینەی ئەم جۆرە هونەرە دادەنرێ‌و لەبنچینەكانیدا ئامانجەكانی هەمو كێشەكانی پڕوپاگەندە خۆی مەڵاس داوە. ئەم تەكنیكانەش بەكورتی بریتین لەمانەی خوارەوە :
1-دابڕاندنی ناو (Name Calling) كە تەكنیكێكە مەبەستەكەی ناوزڕاندنی نەیارە یاخود بەدناوكردنی بیرۆكەیەكی دیاریكراوە بۆ ئەوەی مرۆڤ دژی ئەو كەسە یان دیاردەكە بوەستێتەوە ئەویش لەبەر سیمایەكی قێزەونی بەسەر دابڕاوە وەك تیرۆر، نازیزم، گەندەڵی، كاری نائاسایی، بەدگومانیو هتد.
2-بەربڵاوی لەواژەدا (Glihering Generalities):
بەو مانایە دێت كەوشەی زەق‌و بریقەدار بۆ راكێشانی سەرنج بەكار بهێنرێ‌و ببێ‌ بەمایەی وروژاندنی هەست كەئەمەش پێچەوانەی بڕگەی پێشووە. لێرەدا وشەكان تەماوین‌و زێدەڕۆیییەكی زۆریان پێوە دەكرێ‌و وشەكانیش زۆر لەبەرچاون وەك وشەكانی ئازادی، شەرەف، نیشتمانپەروەری، خۆشەویستی، هاووڵاتیبونی لەبارو چەندەها وشەی تری لەم بابەتە.
3-ترانسفیر Transfer:
ئەمەش تەكنیكێكە وا لەهاووڵاتی دەكا باوەڕی بەو كەسە یان بەو شتە نەبێ‌ كە بەلایەوە بەڕێزو شایانی پێزانینەو پڕوپاگەندەكە وای لێدەكا باوەڕی بەكەسێكی تر بێ‌و ئەو كەسە لەلای ببێ‌ بەسمبول‌و شیاوی رێزو پێزانین.
4-پێداهەڵگوتن (Testimonial):
ئەو تەكنیكەیە كە بەهۆیەوە بایەخی كەسێك یان ئەزمونێك یان روداوێك پەرە پێ‌ دەدرێ‌، ئەویش بە بەكارهێنانی هەندێ‌ دەق بۆ ساغ كردنەوەو سەلماندنی بایەخی كەسەكە یان ئەزمونەكە یان روداوەكە بەوروژاندنی ئەندێشەو هەست بەبێ‌ گوێدانە لۆجیك، وەك: رۆژنامەی هیرالد تریبیۆن وتویەتی.... برژینیسكی ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە.... سەرۆك رایگەیاند. واتە لەم تەكنیكەدا جەخت دەكرێتە سەر ئەوەی كە خەڵكانێكی بەناوبانگ یان دەزگای بەتوانا كەوتونەتە پێداهەڵگوتنی كەسێك یان هەڵوێستێكی دیاریكراو.
5-بەڕاشكاوانە مامەڵە لەگەڵا جەماوەردا (Plain Folk):
مەبەست لەم تەكنیكە قەناعەت كردنە بەجەماوەر، ئەویش بەجەخت كردن لەپڕوپاگەندەدا لەسەر كەسێكی دیاریكراو بۆ سەلماندنی راستگۆییو تواناو بەهرەكانی وەك مامۆستاو فریادڕەسێك.
6-كۆكردنەوەی كارتەكان (Card Stacling):
لەم تەكنیكەدا هەوڵا دەدرێ‌ پەیڕەوی لەتوندڕەوی بكرێ‌، ئەویش بۆ وەرگرتنی هەڵوێستێكی دیاریكراو یان بۆ پشتگیری كردنی حزبێك یان كەسێكی دیاریكراو.
7-تیمگەرایی (Band Wagon):
ئەم تەكنیكە هەوڵا دەدا قەناعەت بەخەڵكەكە بكات لەچوارچێوەی یەك تیم دا یان لەسنوری یەك حزبدا كار بكەن‌و لەو چوارچێوەیە نەترازێن.
سەیرییەكە لەوەدایە كەزۆربەی رژێمە تۆتالیتارەكانی جیهان شوێن پێی ئەم چەواشەكارییە پڕۆپاگەندەیییە هەڵدەگرن‌و جێبەجێكارانی ئەم تەكنیكانە دەخەنە گەڕ بۆ خزمەت كردنی ئامانجە جیۆپۆلەتیكییەكانیان، ئەویش لەڕێی رابەرایەتی كردنی ئەو خەڵكانەوە كەلێیان رادەبینن بتوانن وەك مێگەل رابەرایەتییان بكەن‌و ئەم جۆرە خەڵكانە چواشە دەكرێن‌و شێتگیرانە تەفرە دەدرێن‌و تەنها كاتێك بەئاگا دێن كەوڵاتەكە بەرەو هەڵدێر رۆییوەو كارەساتی گەورە قەوماوە.


سەرچاوەو پەراوێز:
[1] Ager, J.(Maps And-Propaganda), Society of University Cantogoaphers Bulletin, 1978, Val. 11, . P.14.
[1] Tyner. T.(Cprsuasive-Cartoyraphy), Journal of Geoyraphy,. Vol.84, No, 4, 1982, P.140.
[1] Bepper, Danid and Alan- Jenkins,(The Geoyraphy of Peace and War), Basil Blakwell, Otford, New York, 1985, P.61
[1] Hall, D, (Ageographical- approach to Propaganda) in: A, D.Burntt and P.Taylor(eds), Political Studies Forom Spatial Perspectives, Chichester, John. Wiley, 1981, P,313-30.
[1] http:www.book rays, com(research) propaganda, p.1.
[1] بۆ زانیاریی تێروتەسەلتر دەربارەی رۆڵی جەنراڵا هاوسهۆفەر لەداڕشتنی جیۆپۆلەتیكی ئەڵمان، بڕوانە:
Heske, Henning, (Karl Haushofer: his role in German geopalitics and in Nazi politics, political Geography. Quarterly, vol. 6. no, 2,. April, 1987, pp. 135-144.
هەروەها بچۆرەوە سەر:
حداد، معین، الجیوبولیتیكا قچایا الهویە والانتما‌و بین الجغرافیا والسیاسە، شركە المگبوعات للنشر، بیروت، 2006، ص27-29.
[1] رەتلی حەوتەم یان لەشكری حەوتەم دەستەواژەیەكە بەو گروپە نهێنییانە دەگوترێ‌ كە لەناوخۆدا لەدژی دەوڵەت كار دەكەن. داهێنەری ئەم دەستەواژەیە جەنرالی ئیسپانی ئیمیلۆ مۆلایە لەساڵی 1936دا لەگەرمەی شەڕی ناوخۆی ئیسپانیادا(1936-1939) پاش ئەوەی لەڕۆژی 16ی تشرینی یەكەمی 1936دا، دوای ئەوەی هێزەكانی لەمەدریدی پایتەخت نزیك بونەوە، بەیاننامەیەكی دەركردو تێیدا بڵاوی كردبۆوە كەجگە لەچوار لەشكرەكەی بەر دەستی، لەشكركێشی تریشی هەیە لەناو مەدرید كەپشتگیری لەجەنرال فرانكۆ(1892-1975) دەكاو گوایە هەر ئەم لەشكرەشە كەزۆر نابا پەیوەندی بەچوار لەشكرەكەی ترەوە دەكا.
[1] Httn//www.doshdosls com.,(The Art of Propaganda: 7 Common Tactics Used in Influence Behavior) .pp. 1-12.