رێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم
ئەگەر چەمکی لێبوردەیی (Tolerance) وەک کۆنتێکستێکی کۆمەڵایەتی، ئاینی، سیاسی، کەلتوری تەماشا بکەین، ئەوە بێگومان بەبێ هیچ دوو دڵییەک لە سنورێکی زۆر دیاریکراودا نەبێت، ئەو کۆنتێکستە لە زمانی کوردیدا بەدی ناکرێت، رەنگە ئەمە تا رادەیەکی زۆر کێماسی بێت نەک تەنها لە زمانی کوردیدا بەڵکو لە کەلتورو پاشخانی فەرهەنگی و سیاسی و هزری ئێمەشدا، هەرچەندە لە زۆربەی هەرە زۆری کەلتورو زمانەکانی دیکەی وڵاتە پاشکەوتووەکانی جیهاندا بە شێوەیەکی رێژەیی هەمان گرفت بوونی هەیە، هۆکاری ئەمەش تەنها هەژاری زمان نیە، بەڵکو قوڵی وپێشکەوتنی رەهەندەکانی بەکارهێنان یاخود گەشەسەندنی خودی ئەم چەمکەیە کە تەنانەت جۆن لوک لە بەرایی ئەو کەسانە بوو کە زیاتر لە چوارچێوە ئاینیەکەدا بەکاری دەهێنا، بەڵام هاوزەمان لەگەڵ گەشەسەندنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆژی کۆمەڵگاکان بە تایبەتە کۆمەڵگا خۆرئاواییەکان ئەم چەمکەش نەک تەنها گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە بەڵکو بۆتە تێگەیەک کە هاوشانی خۆی چەندین زاراوەی دیکە بەخۆیەوە ئاوێزان دەکات و فەرهەنگ و بەها کەلتوریەکان پێکەوە گرێدەدات و دەیکاتە هاوبەشییەکی مرۆڤایەتی و نەک رەنگی لۆکاڵ بوونی لێدەکاتەوە بەڵکو وادەکات هەموو مرۆڤایەتی لەمڕۆدا خۆی بە خاوەنی بزانێت.
توندڕەوی سیاسی لە هەرێمی کوردستان:-
کرۆکی گرفتەکەدا لێرەوە دەستپێدەکات، نەبوونی کەلتوری لێبوردەیی (لانی کەم لە بواری ئاینی و سیاسیدا) ئەوە دەگەیەنێت کە رادیکالیزم و توندڕەوی و فۆندەمێنتالیزم و رەتکردنەوەی ئەوی دی بکرێتە کەلتورێکی دیکەو وەک نەریت و ئاکار بکرێتە بنەما بۆ هەموو رەفتارەکانی مرۆڤ، دەرەنجامی ئەمەش نەک تەنها کۆمەڵگا دابەش دەکرێت و سەنگەر لە یەکتری دەگرن بەڵکو لانی کەم ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی دەکەوێتە بەر مەترسی، لەمێژووی هاوچەرخی مرۆڤایەتیشدا چەندین ململانێ ی تایفەگەری و کوشتاری نیوخۆیی و تەنانەت جەنگی نێوان وڵاتانیش یەکێک لەهۆکارە سەرەکییەکانی نەبوونی کەلتوری لێبوردەیی بووە.
کەلتوری لێبوردەیی لەسەر چوار بنەمای سەرەکی دروست دەکرێت، یەکەم بنەما پەروەردە و فێرکردنە، دووەم بنەما هزرو راگەیاندن و فەرهەنگە  سێیەم یاساو بنەما یاساییەکانە و چوارەمیش سیستەمی سیاسی وهاوڵاتی بوون و بەشداری سیاسیە. ئەگەر ئەو چوار خاڵە بکەینە دەستپێکی لێکدانەوە بۆ ئەم نوسینەمان ئەوە دەتوانین بە شێوەیەکی گشتی ئاماژە بۆ هۆکاری پەیدابوونی هزرو رەفتاری توندڕەوی و بڵاو بوونەوەی  فەرهەنگی رق و کینە لە کوردستاندا بگەڕینەوە بۆ دوو رەوتی سیاسی و ئاینی لە کوردستان کە هەریەکەیان بۆ خۆیان رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە شێواندنی فەرهەنگی لێبوردەیی لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا، بەتایبەت لە هەرێمی کوردستان.
رەوتی ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا یەکەم رەوتی سیاسییە کە راستەوخۆ لە رێگای شرۆڤەی هەڵەو خوێندنەوەی تەسکی هزری ئاینی تاک رەهەندانەوە بەشدار بووە لە بەرهەمهێنانی فەرهەنگی کینە. راستە ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا هاوتای هەموو ناوچەکانی دیکەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دابەش بووە بەسەر چەندین ئاراستەی جیاوازی وەک ئیخوانی و سەلەفی و جیهادی، بەڵام لە ناوەرۆکدا ئەرگومێنتی ئەم رەوتە ئیسلامیانە ئەوەیە کە بیروباوەڕی راست و دروست تەنها دەبێت یەک رێباز بێت واتە لە کن ئەمانە تەنها یەک رێبازی راست هەیە کە مرۆڤ دەبیت پەیڕەوی بکات ، ئەم رەوتە ئیسلامیانە وێرای جیاوازی زۆر لە ئیجتیهاد و شرۆڤەکارییاندا بۆ تێکستەکانی قورئان بەڵام لە ئەنجامدا هەر هەموویان بە شێوەیک لە شێوەکان کۆمەڵگای کوردستان دابەش دەکەن بەسەر دوو معسکری کوفرو ئیماندا، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە مرۆڤەکانی کۆمەڵگاش تەنها دوو جۆرە مرۆڤی باوەڕدارو بێ باوەڕن و جگە لە خۆیان ئەوانی دیکە چارەنوسیان ئاگرە، ئەم رەوتە ئاینیە لەو باوەڕەدایە کە بەکارهینانی توندوتیژی جا ئایا توندوتیژی سیاسی یان سەربازی یان سایکۆلۆژی بێت، شێوازێکی گونجاوە بۆ بڵاوکردنەوەی ئاین و رەهەندە ئەخلاقیەکانی ئاین لەناو کۆمەڵگا.
ئیسلامی سیاسی لە کوردستان هاوتای هاوشێوەکانی خۆی لە دنیادا تۆمەتی ئامادەکراوی هەیە بەرامبەر بە خۆرئاواو ئیسرائیل هەموو گرفتەکانی کۆمەڵگا دەگەڕێنیتەوە بۆ ئەوانە چونکە ئەمانە هەمیشە لە داڕشتنی پیلاندان لە دژی ئۆمەتی ئیسلامی. ئەمانە نەک تەنها خۆرئاوا تۆمەتبار دەکەن بەڵکو کۆمەڵیک نوسەرو روناکبیریش کە داخوازی چاکسازی و ریفۆرمی ئاینی دەکەن بە کارکردن بە رۆژەڤی خۆرئاوا تۆمەتبار دەکەن، رەوتی ئسلامی سیاسی لە دەرەوەی کوردستانەوە شرۆڤە ئاینییەکان و پرۆژەکانی تەکفیرکردن و فەتواو تەفسیرە جیاوازو ناکۆکەکان لە ئێران و تورکیا و خەلیجەوە دەهێنن و لە ژینگەی کوردستاندا سەرلەنوێ تەوزیفی سیاسی دەکەنەوە.
لە کۆمەڵگە خۆرئاواییەکاندا سەدەها کتێب و گۆڤارو رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی و پێگەی ئەلکترۆنی رەخنەی مەعریفی لە دین دەگرن و نێوەندە روناکبیری و فەرهەنگیەکانیش بە سنگێکی فراوانەوە وەریگدەرن بەبێ ئەوەی کەسێک هەبێت و داوای دەمکوتکردنیان بکات کەچی لە کۆمەڵگای ئێمەدا خاوەنی رەخنەی مەعریفی لە ئاین دووچاری رەتکردنەوەو پەراگەندەکردن دەبێتەوە و دەدرێتە دادگاو تەنانەت دەربەدەریش دەکرێت بەبیانوی بریندارکردنی هەستی ئاینی و پیرۆزییەکانی کۆمەڵگا، ئیسلامی سیاسی لە کوردستان ناخوازێت لەوە تێبگات کە لە چوارچێوەی رەخنەی مەعیرفی لە ئاین هیچ شتێک لەبەردەم رەخنەدا بە پیرۆزی نامێنێتەوە تەنانەت خودی ئاینیش. پەیڕەوانی هزری سیاسی ئاینی لە کوردستان لە مڕۆدا بەشی هەرە زۆریان لە قۆناغی کۆپیکردنی هزری سیاسی ئاینی خەلیج و تورکیادان، راپەڕینەکانی بەهاری عەرەبیش هێندەی دیکە ئەم خواستەی ئەوانی خێراترکردووە، کەچی بەرامبەر بەوە لە رادەیەکی زۆر کەمدا نەبێت هەست بە پەیامی رۆشنگەری لە هزری ئیسلامی نێو کۆمەڵگای کوردستان ناکەین.
نەبونی هزری کوردیانەی ئاینی ئیسلام وایکردووە، کۆمەڵگەی کوردەواری رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر بەرەو فەرهەنگی کینە بڕوات و لە فەرهەنگ و هزری لێبوردەیی دووکەوێتەوە، نەبوونی رەخنەی مەعریفی لە ئاین هۆکاری زۆرێک لەو شپرزەبوونەیە کە کۆمەڵگا دواکەوتووەکانی گرتۆتەوە، هەر ئەمەشە وایکردووە کە بەرگری سروشتی کۆمەڵگای کوردی لاوازبێت و بەرامبەر بە بچوکترین رەخنە گەورەترین پەرچەکرداری هەبێت بۆیە دەبێت مێژوی ئیسلام  بە چاک و خراپیەکانی و بەرووە گەش و رووەخراپەکانی بخوێنرێت بۆ ئەوەی بتوانین بە ئاسانی دژی هەر فۆندەمێنتالیزمێکی ئاینی راوەستین. نابێت میژووی ئیسلام تەنها رووە گەشەکانی بە ئانقەست پشانبدرێت و رووە رەش و تاریکەکانی بشاردرێتەوە لەو هەموو توندوتیژییەی کە ئەنجامدراوە پەردەپۆش بکرێت، دەبێت جیاوازی لە نێوان مێژووی موسڵمانەکان ومێژووی ئیسلام بکەین نابێت ئاین و سیاسەت تێکەڵاو بن بە ئامانجانی تایبەت وگوتاری ئاینی بە مەبەستی ئامانجە سیاسیەکان تەوزیف بکرێت. ئەوەی لە کوردستاندا وەک دیاردیەکی زۆر ترسناک و نا شارستانی هەستی پیدەکرێت ئەوەیە کە مەلاو گوتارخوێنەکانی هەر مزگەوتێک بە ئارەزووی خۆی شرۆڤەکاری بۆ ئاینی ئیسلام دەکات و بڵاو بوونەوەی دەیەها کەناڵی رادیۆی ئیف ئێم هێندەی دیکە ئەم رەوشەی ترسناکتر کردووە، چونکە لە رێگای ئەو رادیۆو کەناڵانەوە هەر مەلاو گوتاربێژێکی ئاینیی لە ئاوازێک دەخوێنیت..
رەوتی دووەم لە دوای ئیسلامی سیاسی بەشێوەیەکی گشتی ئەو رەوتانە دەگرێتەوە کە لە دەرەوەی ئیسلامی سیاسین و بە رەوتی سکیولاریست ناودەبرێن، هەرچەندە سکیولاریست بوونی ئەو رەوتانە خۆی لە خۆیدا ئاشکراو رۆشن نیە و زۆرجاریش ئەم رەوتانە وەک ئیسلامی سیاسی لەگەڵ ئاین و گرایشە ئاینییەکانی نێو کۆمەڵگە  مامەڵە دەکەن، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بە رەوت و پارتە سیاسیەکانی دەرەوەی ئیسلامی سیاسی ناویان بەرین. ئەم رەوتە سیاسیانەش جۆراوجۆرو فرە دەنگ و فرە رەنگن، بەڵام بەشیوەیەکی گشتی دەتوانین ئاماژە بۆ ئەو پارتانە بکەین کە لە پارلەمانی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا فراکسیۆنی خۆیان هەیە و بەشێکیشیان وەک یەکیەتی و پارتی بەشدارن لە بەڕێوەبردنی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا.
رەوتی سکیولاریست لە کوردستاندا بەوانەی سەر دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵات پشکێکی دیکەی بڵاوبوونەوەی فەرهەنگی رق وکینەیان بەردەکەوێت، ئەمانە نەیانتوانیوە سکیولاریزم وەک شێوازێکی دەسەڵات بکەنە بنەمایەک بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، چونکە بەرامبەر بە گەشەسەندنی ئیسلامی سیاسی سکیولاریزمێکی راستەقینەو پشت ئەستور بە بنەماکانی دیموکراسیەت هەتا ئەمڕۆ باشترین شێوازە بۆ پتەوکردنی پایەکانی لێبوردەیی. رەوتی سکیولاریست لە کوردستان نەیتوانیوە ئەوە بۆ کۆمەڵگەی کوردی بسەلمێنێت کە سکیولاریزم واتای بڵاوکردنەوەی هزری ئاتیزم (بێ باوەڕی- الحاد) لەنیو کۆمەڵگادا نیە بەڵکو چەسپاندنی چەمکی فرەیی (Pluralisme) ە ، لە کوردستان، لەوەش زیاتر ئەوانە نەیانتوانیوە سادەترین واتاکانی ئەو چەمکە واتە فرەیی لە رەفتارو بەرنامەو پرۆژە سیاسیەکانی خۆیان بەشێوەیەکی دروست و رەوان بچەسپێنن. هۆکاری ئەوەی کە باری کۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی تاڕادەیەکی زۆر لە خۆرئاوا سەقامگیرە ئەوەیە کە ئەوان پشت بە باوەڕێکی سیاسی و کەلتوری تاک رەهەند یاخود یەک شرۆڤەکاری و لێکدانەوە بۆ دنیا  نابەستن، بەڵکو بەپێچەوانەوە ئەوانە ئەمڕۆ پلورالیزمیان کردۆتە باشترین مۆدیل بۆ سیستەمی دیموکراسی خۆیان هەر بۆیە کە فەرهەنگی لێبوردەیی لەکن ئەوان ئەوە دەگەیەنێت کە مرۆڤ ئازادییە تاکەکەسییەکانی خۆی پەیڕەو بکات بەبێ ئەوەی تاکەکانی دیکە یاخود کۆمەڵگە دەستکاری ئەوە بکەن، بۆیە لە وڵاتێکی وەک هۆڵەندا دەبینین کە مزگەوتێک بە تەنیشت سیناگۆگێکەوە یاخود کەنیسەیەکەوەیە، لەهەمان شەقامیشدا هەر لە نزیکی ئەوانەوە خانەی سێکس فرۆشی هەیە.
دەکرێت لە کوردستاندا شرۆڤەکارییەکی ئابوریانە  بۆ کاڵ بوونەوەی گیانی لێبوردەیی بکەین چونکە دیاردەی بڵاو بوونەوەی هەژاری و بێکاری و گەندەڵی و دەوڵەمەندبوونی کتوپڕی هەندێک کەس هەرجۆرە بەهاو واتایەک بۆ لێبوردەیی ناهێڵێتەوە، ئایا هیچ رۆژێک هەیە لە کوردستاندا مرۆڤی کورد بەسەری بەرێت بەبێ ئەوەی کەناڵێکی راگەیاندن یاخود هەر کەسێکی دیکە ئاماژە بۆ هەواڵ و روداوەکانی گەندەڵی نەکات؟ ئەگەر شرۆڤەکاری دەرونیش بۆ کاڵ بوونەوەی فەرهەنگی لێبوردەیی و تۆخ بوونەوەی هزری تۆڵە ورقوکینە بکەین لە کوردستان ئەوە دەبێت ئاماژە بۆ ئەو ناکامی (‌احباط)ە بکەین کە دووچاری مرۆڤی کورد هاتووە، شەڕی ناوخۆ پەرتبوونی بەردەوامی حزب وپارتەکان و دەوڵەمەندبوونی سەرانیان و فەشەلی پرۆژەکانی چاکسازی و پەرەپێدانی کۆمەڵگاو نەبوونی لێپرسینەوە...تاد هەموو ئەمانە هۆکاری پەرت بوون و لێکترازان و پەڕاگەندە بوونی کۆمەڵگەی کوردیە، بۆیە لێرەدا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە نەبوونی کەلتوری لێبوردەیی تەنها ئەنجامێکەو هیچی دیکە.
رۆژی ١٦ی مانگی نۆڤێمبەر:-
لە ساڵی ١٩٩٦ بەدوواوە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی شازدەی مانگی نۆڤێمبەری وەک رۆژێک بۆ بڵاوکردنەوەو گەشەپێدانی گیانی لێبوردەیی دیاریکردووە، لەو رۆژەدا ئێمە لە کوردستان نەک تەنها وەک رۆژێکی ئاسایی ژیان بەسەر دەبەین بەڵکو ئەگەر بە وردی سەرنجی کەناڵەکانی راگەیاندن بدەین دەبینین هیچ ئاماژەیەک بۆ ناوبردنی ئەو رۆژە یاخود بەرزراگرتنی ئەو رۆژە بەدی ناکرێت، ئەگەر ئەمەش واتایەکی هەبێت ئەوە تەنها راستییەک بەرجەستە دەکات کە ئەویش ئەوەیە کەناڵەکانی راگەیاندن لە کوردستاندا یان بە فەرهەنگ و کەلتوری لێبوردەیی نامۆن یاخود ناخوازن ئەو فەرهەنگە بکەنە بنەمایەک بۆ کارەکانی خۆیان، کە من بەش بە حاڵی هەردوو وەڵامەکە بە راست دەزانم، چونکە لە ئاستیكی زۆر کەم و دیارکراودا نەبێت میدیاکانی کوردستان بە تایبەت ئەوانەی خۆیان بە سەربەخۆ یان ئۆپۆزیسیۆن دەناسینن لەسەر بەرجەستەکردنی لێبوردەیی کار ناکەن، رۆژانە دەیان ریپۆرتاژ و بەڵگەنامەو هەواڵی کوشتن و تۆقاندن و خراپەکاری بڵاو دەبێتەوە، کەچی بەرامبەر بەمە لە کەمترین ئاستەکاندا بنەماکانی لێبوردەیی باسی دەکرێت. لە زۆربەی زمانە ئەوروپیەکاندا دەستەواژەی لێبوردەبە بەڵام لەیاد مەکە (Forgive but not forget ) ، سەدان ساڵ تەمەنی هەیە، کەچی لە زمانی کوردیدا ئەم دەستەواژەیە بوونی نیە و زۆربەی لایەنەکانیش بەتایبەت میدیاکان راستەوڕاست کار بۆ پێچەوانە نالۆژیکییەکەی ئەم دەستەواژەیە دەکەن واتە  لێبوردە مەبە بەڵام لەیاد بکە (Forget  but not forgive )، کە لە بۆچوونی مندا ئەمە خراپترین کاری خێرای لەسەر کۆنەستی تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردستان کردووە.
فەرهەنگ بە شێوەیەکی گشتی موڵکی مرۆڤایەتییە، هیچ کەلتور و فەرهەنگێکیش نیە بەشێوەیەکی تەواو بێ بەهاو نرخ بێت، هەروەک چۆن هیچ کەلتورێکیش نیە کامڵ بێت وتەواوی راستیەکان لەدەستی خۆیدا قۆرغ بکات و  بەدەر بێت لە کەموکوڕی و لە رێگایەوە هەوڵی ئەوە بدات هەموو بەهاو نەریتەکانی خۆی بەسەر ئەوانی دیکەدا بسەپێنێت.لێبوردەیی و قبوڵکردنی ئەوی دی تەنها لەرێگای گفتوگۆو پەیوەندییەوە دەبێت، لە رێگای بەشداریکردنی گشت دەبێت لە بڕیاردانی سیاسیدا، دروستکردنی فەزایەک دەبێت بۆ رەخنەو و بیروباوەڕی سەربەخۆ، قبوڵکردنی ئەوی دیکەی جیاواز واتە ئەوە ناگەیەنێت کە بچینە سەر بیروباوەڕی ئەو، تەنها ئەوە دەگەیەنێت کە تۆ ددان بە بوونی ئەودا دەنێیت بەو مەرجەی ئەو فەرهەنگەش لەسەر حسابی کەسانی دیکە نەبن چونکە لە کۆتایدا هەموو تاکەکان هاوڵاتی ئەم وڵاتەن ماف و ئەرکی جیاوازیان لە ئەستۆدایە. بۆیە رێزگرتن لەو جیاوازیە پتەوکردنی بناغەکانی کۆمەڵگەیە و دەبێت ئەمە لە بەرنامەو پرۆژەی پارتە سیاسیەکان و دامەزراوە کەلتوری و فەرهەنگیەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاکان رەنگ بداتەوە.