فەیروز حەسەن حەمە عەزیز
ماستەر لەبواری جوگرافیا

پاش كۆنفرەنسی قاهیرە، بریتانیا سیاسەتێكی نوێی بەرامبەر بەكوردستانی باشورو میسۆپۆتامیا( عیراق)‌و توركیای كەمالیست گرتە بەر. ئەم سیاسەتە دەرهاوێشتەی كۆمەڵێك هۆو فاكتەرو گۆڕانی سیاسی‌و سوپایی بون لەسەر هەردوو ئاستی ناوچەیی‌و جیهانی، ئەم گۆڕانانەش پەیوەندیی پتەویان بەئاڵوگۆڕو هەلومەرجی ناوخۆی بریتانیا بوو.

گۆڕانكارییە سیاسییەكانی ناوخۆی بریتانیاو ئاسەواریان لەسەر پیادەكردنی سیاسەتێكی نوێ‌ لەناوچەكەدا
ئەم توێژینەوەیە مەبەستەكەی تاوتوێ‌ كردنی ئەو گۆڕانكارییانە نیە، لەبەر ئەوە ئەوەندەی بەلاوە بەسە كەئاماژە بۆ ئەوە بكات كەئەو گۆڕانكارییانە بونە هۆی كشانەوەی پارتی پارێزگاران لەحكومەتەكەی لوید جۆرج لەساڵی 1922دا چونكە پارتی پارێزگاران دژی سیاسەتی دەرەوەی لوید جۆرج بوو، لەئاكام دا حكومەتەكەی جۆرج كەوت. ئەمەش حكومەتی تازەی بریتانیای ناچار كرد واز لەمەیلی عەسكەرتاریایی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێنێ‌‌و سیاسەتێكی تر پیادە بكات لەپێناوی گەیشتن بەرێككەوتنی مامناوەنجی. هەر ئەم سیاسەتەش بوو كەبریتانیای هاندا ئامادەیی دەربڕێ‌ بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانی لەگەڵا توركیا لەڕێی بەستنی كۆنفرەنسی یەكەمی لوزان لەتشرینی یەكەمی 1922دا، ئەویش سەرەڕای نیگەرانیی بریتانیا لەپابەند نەبونی مستەفا كەمال بەبەڵێن‌و رێككەوتننەكانی .
دەكرێ‌ وا دابندرێ‌ كەبڕیاری بریتانیا سەبارەت بەئازادكردنی شێخ مەحمودو گێڕانەوەی لەهیندستانەوە بۆ سلێمانی‌و رێپێدانی بەدامەزراندنی حكومەتێكی كوردی بۆ دووەم جار، پەیوەندیی بەم گۆڕانكارییانەوە هەیە.
دیارە ئەوەی كەلۆرانس جیمس باسی دەكا كەگوایە بریتانیا دەستبەرداری ئەنگێزەی سوپایی بوە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنها ئەوەی دەگرتەوە كەبریتانیا خۆی توشی شەڕ نەكات لەگەڵا هێزە گەورەكانداو زیانێكی گەورەی گیانی‌و ماددیی لێ‌ بكەوێ‌ وەك لەگەڵا بزوتنەوەی كەمالیستی كەخەریك بوو خۆی ئامادە دەكرد تاكو بكەوێتە جەنگێكی سەخت لەگەڵا بریتانیاداو ئەم سیاسەتە بزوتنەوە رزگاریخوازییە كەم هێزەكانی وەك بزوتنەوەی كورد نەدەگرتەوە.
لەبەر ئەوە دەبینین لۆرانس جەخت دەكاتە سەر بەكارهێنانی هێز لەگەڵا كورددا ئەگەر هاتو كورد ملی نەداو لەم بارەیەوە دەڵێ‌ ((هێزی باڵادەست تاكە شتی بەسودە- لەگەڵا كورددا- بۆیە بۆ ملكەچكردنی كورد هەر دەبێ‌ هێزو هیچی تر بەكار بهێنرێت‌و دەشێ‌ هێزەكە بەنەختێك مرونەتەوە بەكار بهێنرێ‌)) . پاش ئەوەی وتووێژەكانی لوزان هەنگاوی باشیان بۆ پێشەوە ناو هیچ  نەمابوو بگەن بەئیمزاكردنی كۆتایی لەگەڵا حكومەتی ئەنكەرەدا، كەئەمەش هەڕەشەی هەڵگیرسانی جەنگێكی گشتلاییی لەگەڵا توركیای كەمالیستیدا زۆر كەم كردەوە، ئیدمۆندز لەبەهاری 1923دا جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كەپێویستە هێز لەدژی كورد بەكار بهێنرێت.
ئەو بوارانەی كە لوزان تاوتوێی كردوە
پاش كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهان، لۆزان دوا رێككەوتننامە بوو كەهاوپەیمانەكان‌و توركیا بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوانیان بەستیان. وتووێژەكانی لۆزان لەڕۆژی 27ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1922 لەشاری لۆزان لەسویسرا دەستیان پێ‌ كردو رۆژی 24ی تەموزی 1923 رێككەوتننامەكە ئیمزا كرا. دیارترین دەوڵەتە بەشدارەكان بریتی بون لەبریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا شانبەشانی نوێنەرانی حكومە عوسمانیی توركیاو حكومە عوسمانیی توركیاو حكومەتی كەمالیستیی توركیا. ئەمریكاش رازی نەبو بەشداری لەوتووێژەكاندا بكات چونكە بەشێوەیەكی فەرمی جەنگی لەدژی توركیا رانەگەیاندبو . هەروەها حكومەتی عیراقیش لەوتووێژەكان دور خرایەوە ئەگەر خۆیشی داوای بەشداری كردنی كردبو بەڵام رێ‌ درا نوێنەرێكی بەشێوەی چاودێر بەشدار بێ‌ لەكۆنفرەنسە ئەویش جەعفەر عەسكەری بوو .
یەكێ‌ لەبابەتە سەرەكییەكانی وتووێژەكانی لوزان چاوخشاندنەوە بەپەیمانی سیڤەرو لەبابەتە لاوەكییەكانیش باسكردنی سنوری نێوان توركیاو یۆنان، كێشەی كەمینەكان، سیستمی تەنگەكان، ئیمتیازاتە بیانییەكان‌و چەند بابەتێكی تر بوو .
بڕیارەكانی لوزان سەبارەت بەكوردستانی باشور
بڕیارەكانی لۆزان بەناوەڕۆك خاڵەكانی پەیمانی سیڤەریان هەڵوەشاندەوە چونكە پەیمانی لۆزان هیچ ماددەیەكی تێدا نەبو باس لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی بكا لەهەر پارچەیەكی كوردستان‌و هەروەها هیچ ئاماژەیەكیشی تێدا نەبو بۆ مافی كورد لەدامەزراندنی دەوڵەت.
لۆزان وەك سیڤەر زیاتر لەخزمەتی بەرژەوەندییە ستراتیجییەكانی بریتانیادا بوو لەناوچەكەداو ئەمەش لێی رادەبینرا ببێ‌ بەمایەی توڕەبونی فەرەنسا لەبریتانیا چونكە پێش ئەمەش فەرەنسا لەخاڵەكانی سیڤەر نیگەران بوو و وای دەڕوانییە پەیمانی سیڤەر كەزیاتر لەقازانجی بەرژەوەندییەكانی بریتانیا دایە .
دەستبەرداربونی بریتانیا لەخاڵەكانی سیڤەر دەستبەرداربونێكی رون‌و ئاشكرایەو ئەمەش زیاتر لەسێ‌ بەڵێندا دەردەكەوێ‌ كەلۆرد كرزن لەكۆنفرەنسی لۆزان دەری بڕی‌و بەهۆیانەوە دورایییەكانی سیاسەتی بریتانیای لەمیسۆپۆتامیاو كوردستان رون كردەوە. ئەو سێ‌ بەڵێنەش بریتی بون لە:
1-بەڵێن دان بەگەلی عەرەب بەوەی كەجارێكی تر ناخرێتە بەر دەسەڵاتی تورك.
2-بەڵێن دان بەپاشای عیراق فەیسەل.
3-بەڵێن دان بەكۆمەڵەی گەلان بەوەی كەعیراق دەخاتە ژێر ماندێتی خۆیەوە .
بەمجۆرە، كرزن ئاماژەی بۆ هیچ بەڵێنێك نەكرد كەبریتانیا بەكوردی كوردستانی باشوری دابو. گاڵتەكردنی بریتانیا بەمەسەلەی كورد وەك لەبەڵێنەكانی كرزن لەلوزان دەردەكەوێ‌، گەیشتە ئەوپەڕەكەی، ئەویش كاتێك كرزن وای دانا كەبریتانیا پابەندی ئەو بەڵێنە دەبێ‌ كە بەفەیسەلی داوە كەكابرایەكی نامۆ لەعیراق، كەچی هەمو ئەو بەڵێنانەی لەبیر خۆی بردەوە كەبریتانیا بەگەلی كوردی دابو.
ئیتر لەپەیمانی لوزانەوە مەسەلەی كورد گەڕایەوە بۆ خانەی یەكەم‌و لەمەسەلەیەكەوە كەداننپێدانانێكی مافناسی‌و نێودەوڵەتیی بەدەست هێنابوو و كۆمەڵەی گەلانیش دانی پێدا نابو بوو بەمەسەلەیەكی قەتیسكراوی نێو چوارچێوە خۆماڵییەكان ‌و ئیدی وای لێ‌ هات كەوەك كێشەیەكی كەمینەكان تەماشا دەكرا.
تێبینی دەكرێ‌ كەبریارەكانی لۆزان ناوی كورد ناهێنن‌و هەروەها ناوی هیچ نەتەوەیەكی ژێر دەسەڵاتی تورك ناهێنن‌و تەنها لەماددەكانی 37-44 ئاماژە بۆ پێویستیی بونی گەرەنتی بۆ پاراستنی مافی كەمینەكان دەكەن .
ماددە سێی لۆزان بۆ تاوتوێ‌ كردنی ئەو سنورە تەرخان كرابو كەكوردستانی سوریای لەكوردستانی باكور جیا دەكردەوەو وای باس كرد كەئەو سنورەی لەنێوان توركیاو سوریادا هەیە وەكو سنوری فەرمیی نێوانیان دەمێنێتەوە. بەمجۆرە لۆزان بەناوەڕۆك‌و بەبێ‌ ناوهێنانی كورد، بۆ رازی كردنی مستەفا كەمال، مامەڵەی لەگەڵا مەسەلەی كورددا كرد. مستەفا كەمال خۆیشی جەختی لەسەر ئەو راستییە كردەوەو وتی ((ئێمە رازی نەبوین ئەم مەسەلەیە (واتە مەسەلەی كورد)بخرێتە ئەجندەی كۆنفرەنسەكەوە)) .
لەبەر رۆشناییی ئەم راستییانە، بڕیارەكانی لۆزان هەمو لایەنە باشەكانی پەیمانی سیڤەر راماڵی‌و بە هۆیەوە كوردستانی عوسمانی بەسەر سوریاو توركیاو عیراقدا دابەش كراو یەكپارچەیییەكەی وەك یەك هەرێمی خاوەن زۆرینەیەكی كوردنشینی ئەم بەشە ئاسیایییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو برا.
مەینەتیی كورد وەك لێكۆڵیار حورانی دەڵێ‌، تەنها لەوەدا نەبو كەلۆزان كوردی لەئیدارەیەكی ئۆتۆنۆم وەك سیڤەر باسی كردبوو، بێبەش كرد، بەڵكو هەروەها لەوەدا بوو كەلۆزان رێی خۆش كرد بۆ لكاندنی ویلایەتی موسل (واتە كوردستانی باشور) بەدەوڵەتی عیراقەوە كەدواتر رازی نەبو تەنانەت بڕیارێكی تایبەتی كۆمەڵەی گەلانیش جێبەجێ‌ بكات كەداوای كرد كوردی ویلایەتی موسل مافە نەتەوەیییە بنەڕەتییەكانیان بۆ بسەلمێنرێ‌ .
هەمو ئەم هەنگاوو بڕیارانەی لۆزان لەگەڵا بەرژەوەندییە ستراتیجی‌و سیاسییەكانی بریتانیا لەناوچەكەدا دەگونجان‌و ئەم بەرژەوەندییانە بەپێی گۆڕانە ئیقلیمی‌و جیهانییەكان‌و هەروەها بەپێی گۆڕانكارییە سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتییەكانی ناو خودی بریتانیا بەردەوام دەگۆڕان.

ئامانجە ستراتیجییەكانی بریتانیا لەكوردستانی باشور پاش ئیمزاكردنی پەیمانی لوزان
هەندێ‌ لەلێكۆڵەرەكانی وەك رۆبەرت ئۆلسن‌و ئیحتیشامی‌و هینبوش وای دەبینن كەلۆزان رەنگدانەوەی سیاسەتێكی بەرفراوانتری بریتانیایەو دورایییەكی جیۆپۆلەتیكی‌و ستراتیجیی هەمەگیرتری لەدورایییە جیۆپۆلەتیكی‌و ستراتیجییەكانی پەیمانی سیڤەر لەبەرچاو گرتووە. لەڕوانگەی خاوەنی ئەم بۆچونەوە، بریتانیا بەهۆی لۆزانەوەو لەڕێی عیراق‌و بەهاوكاریی دوو دەوڵەتی گورج‌و گوڵی وەك توركیا كەمالیست‌و ئێرانی پەهلەوییەوەو بەبێ‌ دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی، دەیویست دەسەڵاتی خۆی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنێ‌. بۆیەش دەیویست ئەم پڕۆژەیەی لەڕێی ئەو دەوڵەتانەوە بێ‌ چونكە ئەو دەوڵەتە ئیقلیمییەی كە لەگروپی دەوڵەتە مامناوەنجەكانە، بەڕێژە بەدەوڵەتێكی زلهێز دەژمێردرێ‌‌و دەشتوانێ‌ كار بكاتە سەر سیستمی ناوچەیی چونكە رابەرەكانی پێگەیەكی خۆماڵیی باشیان هەیەو دەسەڵاتیان سیستمە ئیقلیمییەكە تێدەپەڕێنێ‌‌و هیچی نامێنێ‌ بگاتە ئاستی دەسەڵاتی جیهانی. ئەمەش وا لەو رابەرانە دەكا بتوانن بەرپەرچی ئەو گەلەكۆمەكێ‌ ئیقلیمییانە بدەنەوە كەدەوڵەتە ئیقلمییە بەڕێژە بچوكترەكان پێكی دەهێنن . ئەم دەوڵەتانەش ئامانجێكی هاوبەشیان هەبوەو تائێستاش هەر ئەو ئامانجە هاوبەشەیان هەیە ئەویش رێ‌ گرتنە لەپەیدابونی قەوارەیەكی سەربەخۆ لەكوردستاندا چونكە ئەم قەوارەیە رەنگدانەوەی خراپی لەسەر دەوڵەتانی ناوچەكە دەبێ‌.
پاش زیادبونی نفوزی مستەفا كەمال پاش راگەیاندنی پەیمانی سیڤەر، بریتانیا دركی بەوە كرد كەئەگەر ماددەكانی سیڤەر جێبەجێ‌ بكرێن ئەوا دەبێ‌ بەفاكتەرێكی گێرەشێوێنی لەكوردستانی باشورو كێڵگە نەوتییەكانی ‌و بەهۆی ئەمەوە ساتوسەوداكردن لەگەڵا توركیا دەبێ‌ بەتاكە رێوشوێن بۆ مسۆگەركردنی ئەمن‌و ئاسایش لەم ناوچەیەدا كەبایەخێكی ستراتیجیی لەڕادەبەدەری بۆ بریتانیا هەیە.
جەعفەر عەسكەری كە لەوتووێژەكانی لوزان راوێژكاری كرزن بوو، ئاماژە بۆ ئەو ئامانجە ستراتیجییانە كرد كەلۆزان بۆ بریتانیای بەدی دێنێ‌‌و وتی وازهێنان لەپارچەیەكی كوردستانی باشور (مەبەستی جێبەجێ‌ كردنی ماددە 64ی پەیمانی سیڤەر بوو) دەبێتە هۆی رێ‌ خۆشكردن بۆ دەستێوەردانی توركیا لەعیراق‌و ئەمە پاشاگەردانی‌و شێواویی لێ‌ دەكەوێتەوەو دەبێتە هۆی شڵەژاندنی هەڵوێستی حكومەتی عیراق چونكە وازهێنان لەموسل دەبێتە هۆی وازهێنان لەبەغداو وازهێنان لەبەغدا دەبێتە هۆی وازهێنان لەبەسرەو ئەمەش بەبێ‌ گومان بەرژەوەندییەكانی بریتانیا لەكەنداوی فارس دەخاتە مەترسییەوە .
ئیدمۆندزیش بەنۆرەی خۆی جەختی لەسەر ئەوە كردبۆوە كەپێویستە ویلایەتی موسل وەك بەشێك لەعیراق بمێنێتەوەو پێی وابو بەمە بەرژەوەندییەكانی بریتانیا لەناوچەكەدا بەپێی ئەوەی كەلۆزان بڕیاری لێدا، دێتە دی. ئیدمۆندز ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كەبریتانییەكان لەوە دڵنیا بون كەبەسرەو بەغدا بەبێ‌ موسل بەكەڵكی دروستكردنی دەوڵەتێكی باش نایەن‌و لەدیدی بریتانیاوە جیاوازی نیە لەنێوان بەرژەوەندیی كۆتاییی عیراق‌و بەرژەوەندیی راستەوخۆی بریتانیادا .
ماددەی سێیەمی لوزان دەڵێ‌ ((تا ئەو كاتەی بەبڕیارێك دەگەن سەبارەت بەململانێی سنور، هەردو حكومەتی بریتانیاو توركیا پەیمان دەدەن كەهیچ جموجۆڵێكی سەربازی یان ناسەربازیی وا ناكەن ببێتە مایەی گۆڕینی بارودۆخی ئەو سەرزەمینەی كەچارەنوسەكەی دەوەستێتە سەر بڕیارێكی كۆتایی)) . بەم ماددەیە بریتانیا دو ئامانجی پێكا: لەلایەك هێڵی ئاگڕبڕی نێوان توركیاو هێزەكانی بریتانیا لەویلایەتی موسل بوە سنوری راستەقینەی نێوان عیراق‌و توركیا ئەویش لەسەر بنەمای پاراستنی بارودۆخی دیفاكتۆ. ئەمەش بەدی هێنانی ئامانجێكی گرنگ بوو كەباڵێكی سەرەكیی ناو بریتانیا دەمێك بوو هەوڵی بەدی هێنانی دەداو بریتی بوو لەلكاندنی كوردستان بەعیراقەوە. ئامانجی دووەم كەبریتانیا لەم ماددەیە بەدەستی هێنا رەواندنەوەی مەترسیی تورك بوو لەسەر عیراق چونكە بریتانیا هەمیشە لەم هەڕەشەیە تۆقی بوو. ئەم مەترسییە بەردەوام چەرچلی نیگەران كردبو كەئەوسا وەزیرانی وڵاتە داگیركراوەكان بوو  بەڵام بەهۆی بڕیارەكانی لوزانەوە ئەم مەترسییە نەما.
بریتانیا تاكە لایەن نەبو كەگەلێك ئامانجی ستراتیجیی لەبڕیارەكانی لوزان بەدەست هێنا بەڵكو توركیاش قازانجی ستراتیجیی گرنگی بەدەست هێنا چونكە توركیا بەهێزو متمانەوە چوو بۆ لۆزان ئەویش پاش سەركەوتنی سوپاییی پایەدار لەشەڕگەرداو پاش ئەنجامدانی چەند سەركەوتنێكی دیپلۆماسیی زیرەكانە.

دەستكەوتەكانی توركیا لەلۆزان
ئەگەرچی توركیا لایەنە دۆڕاوەكەی جەنگی یەكەمی جیهان بوو بەڵام لەلوزان توانی زۆر ئامانج بەدەست بێنێ‌ كەئەمەش گرنگترینییایە:
1-توركیا توانی پەیمانی سیڤەر لەكۆڵا خۆی بكاتەوە. ئەم پەیمانە وای دانابو دو دەوڵەت لەڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل دابمەزرێندرێ‌ یەكێكیان بۆ كوردو ئەوی دیكەیان بۆ ئەرمەن. بەپێی لوزان كوردو ئەرمەن بونە هاووڵاتیی پلە دوی دەوڵەتی توركیاو كێشەكانیشیان بوو بەكێشەی كەمینەكان.
بەپێی ماددە 38ی بڕگەكانی 1-15 توركیا پەیمانی دا كەژیان‌و ئازادیی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی توركیا بپارێزێ‌ بەبێ‌ هیچ جیاوازییەك بەهۆی رەگەزو رەچەڵەك‌و نژادو ئاینەوەو ‌و بەم پێیە ئیتر پێویستی بەدامەزراندنی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ كوردو ئەرمەنەكان نەكرد.
2-بەپێچەوانەی پەیمانی سیڤەرەوە كەتوركیای پارچە پارچە كرد، لوزان توركیای بردە ئاستی دەوڵەتە سەركەوتووەكانەوە .
3-پەیمانی لوزان داننانێكی نێودەوڵەتی بوو بەداواكانی پەیمانی نیشتمانی، بەمەش توركیا بوو بەتاكە دەوڵەتی بەزیوی جەنگی یەكەمی جیهان كەبتوانێ‌ جارێكی هەڵسێتەوە سەر پێ‌‌و ئەم مەرجانەی ئاشتی رەت بكاتەوە كەهاوپەیمانەكان لەپەیمانی سیڤەردا دەیانویست بیسەپێنن بەسەریاو بەمەش توركیا توانی تەواوی سەروەریی خۆی بۆ ئەنادۆل بگێڕێتەوە .
4-زۆربەی هەرە زۆری بڕیارەكانی لۆزان لەبەرژەوەندیی توركیادا بون‌و لەم بارەیەشەوە سیستمی مافی بیانی كە لەتوركیا بەهێمای پاشكۆیاتی‌و ملكەچی دادەنرا هەموی لەبەر یەك هەڵوەشێنرایەوە .
5-تەنانەت مەرجەكانی ماددە 36ی تایبەت بەمافی كەمینە ناتوركەكانیش ئەوەندەی پێ‌ نەچو توركیای كەمالیست لێی پاشگەز بۆوە چونكە لوزان هیچ میكانیزمێكی تێدا نەبو بۆ لێپرسینەوەی توركیا لەكاتی پێشێل كردنی بڕیارەكاندا. پاش كەمتر لەساڵێك لەئیمزاكردنی پەیمانی لۆزان، توركیا بڕیاری داخستنی خوێندنگە كوردییەكانی دەركرد . لەوەی باس كرا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كەتوركیا لەپەیمانی لۆزاندا زۆر ئامانجی نەتەوەییی ستراتیجیی بەدەست هێناو تەنها لەهەندێ‌ شتی كەم دا زەرەری كرد.
دەستكەوتەكانی عیراق‌و لایەنەكانی تر لەلوزان
بەهۆی بڕیارەكانی لوزانەوە كەتایبەت بون بەدیاری كردنی سنوری نێوان عیراق‌و توركیا- ئەگەرچی ئەمە بەشێوەیەكی كاتی بوو- سنوری باكوری ویلایەتی موسل بون بەسنوری راستەقینەی نێوان عیراق‌و توركیا لەسەر بنەمای دیفاكتۆ  ئەمەش رێی بۆ لكاندی هەمو ویلایەتەكە بەعیراقەوە خۆش كرد.
تەنانەت ئەمریكاش كەوەك ئەندامێكی رەسەن بەشداریی لەكۆنفرەنسەكەدا نەكردبوو ‌و بڕیارەكانی لوزانیش هیچیان پێ‌ نەبەخشی بوو، لەبەر ئەوەی لەكاتی وتووێژەكاندا پشتی توركیای گرتبو، وەك پاداشت، توركیا مافی دەرهێنانی نەوتی دایە كۆمپانیای چستەری ئەمریكی‌و گرێبەستێكی لەگەڵادا ئیمزا كرد بۆ دروست كردنێكی هێڵێكی ئاسنین بەدرێژییی دو هەزار میل.
لەبەر رۆشناییی ئەوەی كەباسمان كرد، دەتوانین ئەوە بڵێین كەهەمو لایەنە بەشدارەكانی لوزان بەپلەی جیا جیا بەرژەوەندییەكانی خۆیان پاراست، تەنانەت ئەو لایەنانەش كە بەشێوەیەكی فەرمی بەشدارییان تێدا نەكردبو وەك ئەمریكاو عیراق، ئەوانیش دەستكەوتیان بەدەست هێنا چ بەشێوەیەكی راستەوخۆ چ بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ. لەلۆزان كور تاكە لایەنی دۆڕاو بوو.
پەیمانی لوزان‌و مەسەلەی دابەشكردنی كوردستان
دابەشكردنی كوردستانی عوسمانی (باشورو باكور) بەو شێوەیەی كەئێستا هەیە، هەندێ‌ لەتوێژینەوەكانی كورد وای دادەنێ‌ كەرەنگدانەوەیەكی نەگەتیڤی بڕیارەكانی لوزانە چونكە پەیمانی سیڤەر باسی یەكپارچەكردنی باشورو باكوری كردبوو نەك دابەش كردنی. بەڵام ئەگەر بەوردی لەئەنجامی هەردو پەیمان بكۆڵینەوە، بۆمان دەردەكەوێ‌ كەئەم بۆچونە دروست نیە، ئەویش لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە:
1-رێككەوتننامەی لوزان هیچ ماددەیەكی دەربارەی دیاری كردنی سنورێكی نوێ‌ بۆ كوردستان تێدا نیەو لەكاتی وتووێژەكانی لوزاندا عیسمەت پاشا پێشنیاری بۆ كرزن كرد سنورێك لەنێوان توركیاو عیراق دەستنیشان بكرێت ئەویش بەڕەزامەندیی بریتانیا‌و توركیا پاش ساڵێك لەجێبەجێ‌ كردنی پەیمانەكە . ئەم سنورەی كەعیسمەت پاشا پێشنیاری كردو لوزان پەیڕەویی كرد، سنورێكی تازە نەبو بەڵكو گونجاو بوو لەگەڵا ئەو سنورەی كە بەپێی رێككەوتننامەكانی پێشوو كێشرا بوو.
2-سیڤەر دەكرێ‌ بەو پەیمانە ناوزەد بكرێ‌ كەكوردستانی پێ‌ دابەش كرا  چونكە نەخشەی سیڤەر بۆ دەوڵەتی ئەرمەن چەندەها شاری كوردنشینی دێرینی گرتۆتەوەو لەمەدا دەردەكەوێ‌ كەپەیمانی سیڤەر كوردستانی عوسمانیی بەسەر چوار پارچەدا دابەش كردوە، پارچەیەكیان لەكوردستان سەنرایەوەو درا بەدەوڵەتی ئەرمەن، پارچەیەكی تریش بۆ توركیا هێڵیرایەوە، پارچەیەكی دیكەش درا بەسوریاو پارچەیەكیش ولایەتی موسل بوو كەماددە 64ی پەیمانەكە وای دانابوو پاش ساڵێك لەدامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان لەڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل، بۆی هەبێ‌ ببێ‌ بەبەشێك لەو دەوڵەتە.
3-سەبارەت بەسنوری نێوان كوردستانی رۆژهەڵات‌و كوردستانی عوسمانی، دیارە ئەم سنورە زادەی لوزان نەبوە بەڵكو بەردێژاییی چوار سەد ساڵا هاتۆتە ئاراوە.
4-سنوری نێوان كوردستانی باشورو باكوریش دەستكردی لوزان نەبوە چونكە دەستنیشانكردنی ئەم سنورە بۆ قۆناغێكی تر هەڵگیرا یاخود بڕیار درا بۆ كۆمەڵەی گەلان بەرز بكرێتەوە.
بەم پێیە، دابەش‌و پارچە پارچەكردنی كوردستان بەرەنجامی دابەشكردنەكانی پێشوو بوو لەدابەشكردنە ئیدارییەكانی سەردەمی عوسمانییەوە تا دەگاتە سایكس- پیكۆو هێڵی ئاگربڕو ماددەكانی پەیمانی سیڤەرو لەدواییدا تا دەگاتە لوزان كە بەشێوەیەكی فەرمی سنورە پێشنیاركراوەكان‌و بەرەنجامەكانی هەلومەرجی ئەو رۆژەی چەسپاند.
باس كردنی ئەوەی كەگوایە لوزان كۆنگرەی دابەشكردنی كوردستان بوە بەو مانایە دێت كەگوایە كوردستان پێش لوزان یەكپارچە بوەو لوزانیش هاتوەو پارچە پارچەی كردووە. ئەمەش لەگەڵا راستییەكانی مێژوودا رێك ناكەوێ‌.
لكاندنی كوردستانی باشور بەعیراقەوە وەك رەنگدانەوەیەكی سیاسەتی بریتانیا پاش پەیمانی لوزان
لە 24ی تەموزی 1923دا پەیمانی لوزان ئیمزا كراو بڕیار درا پەیمانەكە لە 6ی ئابی 1924 كاری پێ‌ بكرێ‌. یەكلاكردنەوەی كۆتاییی كێشەی ویلایەتی موسڵیش دواتر بەپێی بڕیاری 16ی كانونی یەكەمی 1925ی ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان هاتە دی . بەڵام سەرەڕای ئەمە، بریتانیا وەك دەوڵەتی ماندێتەری عیراق، تەنانەت پێش پەیمانی لوزانیش، كوردستانی بەجۆرێك بەڕێوە برد وەك ئەوە وابێ‌ كەرەزامەندیی توركیای بەدەست هێنا بێ‌ بۆ لكاندنی بەعیراقەوە.
ئەمەش ئاماژە بۆ ئەوە دەكا كەبریتانیا هەر لەسەرەتاوە ویستویەتی توركیا ناچار بكات دەست لەكوردستانی باشور بەهەر نرخێك بێ‌ هەڵگرێ‌. هۆی ئەم پێداگرتنەی بریتانیاش بۆ چەندەها هۆی ستراتیجی‌و جیۆپۆلەتیكی‌و جیۆستراتیجی دەگەڕێتەوە.
پەیمانی لۆزان كۆتاییی بەهەمو ئەو نەخشەو پڕۆژانەی بریتانیا هێنا كەخۆیان لەپەیمانی سیڤەردا دەبینییەوەو ئاماژەیان تێدا بوو بۆ دروست كردنی قەوارەیەكی كوردیی سەربەخۆ تاكو ببێ‌ بەدەوڵەتێكی لەمپەر لەنێوان ناوچەی دەسەڵاتی بریتانیا لەمیسۆپۆتامیاو دەسەڵاتی تورك‌و روس لەباكوردا. لەبەر ئەوە پاش لوزان هەمو ئەو دەنگانەی لەبریتانیا بانگەشەیان بۆ ئەو نەخشەو پڕۆژانە دەكرد ورتەیان لێوە نەهات‌و بێدەنگ بون.
ئەم سیاسەتەی لكاندن لەقازانجی دەوڵەتە تازە دروستكراوەكەی عیراق بوو. هاوبەرژەوەندیی عیراق‌و بریتانیاش لەمەسەلەی لكاندنی كوردستان بەعیراقەوە لەهەر مەسەلەیەكی تر زیاتر رون‌و ئاشكرا بوو چونكە لكاندنی كوردستان بەشێوەیەكی فەرمی بەعیراقەوە یەكێ‌ لەگرنگترین ئامانجەكانی دەوڵەتی عیراق بوو.
وازهێنانی توركیا لەویلایەتی موسل كارێكی ئاسان نەبو چونكە ((پەیمانی نیشتمانیی تورك)) خاڵێكی تێدا بوو موسلی بەپارچەیەكی توركیا دەدایە قەڵەم . تەنانەت پاش ئەوەش كەمستەفا كەمال رازی بوو بەلكاندنی موسل بەعیراقەوە لەكانونی یەكەمی ساڵی 1925دا، توركیا ئامادە بوو هەمو شتێك بۆ بریتانیا بكا لەوانە پێشكەش كردنی سامانە پەترۆلییەكەی كوردستان، تاكو ئەم ویلایەتە بگەڕێتەوە باوەشی، چونكە سەركردەكانی تورك دەترسان ئەم ویلایەتە لەسایەی سەرپەرشتییەكی بەلێبوردنی بریتانیادا ببێ‌ بەكوانوی بزوتنەوەی كوردو كوردیش لەدیدی ئەم سەركردانەوە مایەی هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییی توركیا . هەر وەك چۆن سەركردەكانی توركیا كوردستانی باشوریان بەهەرێمێكی پێویست بۆ ئاسایشی نەتەوەییی توركیا دادەنا، سەركردەكانی عیراقیش مەسەلەی لكاندنی كوردستانی باشوریان بەعیراقەوە بەمەسەلەی مان‌و نەمان دادەناو لەم چوارچێوەیەدا فەیسەل لەو بڕوایەدا بوو كەبەبێ‌ ویلایەتی موسل زەحمەتە ئاسایشی ناوخۆی عیراق دابین بكرێت .
جا پێش تورك‌و عیراقییەكانیش، سیاستمەدارانی بریتانیا دەیانویست بەهۆی لكاندنی كوردستانی باشور بەعیراقەوە كۆمەڵێك ئامانجی ستراتیجیی گەورە بەدەست بێنن. بۆیە شتێكی ئاسایی بوو كەبەرژەوەندیی دەوڵەتە داتاشراوەكەی عیراق‌و بەرژەوەندیی ستراتیجیی بریتانیا لەكوردستاندا یەك بگرێتەوە بۆ بەرپەرچدانەوەی چاوچنۆكییەكانی توركیا. لەم بوارەدا بریتانیا توانی زۆر زیرەكانە كوردستانی باشور وەك كارتێكی براوە هەم لەگەڵا توركیا بەكار بێنێ‌‌و هەم لەگەڵا دەوڵەتی عیراقدا.
لەڕێی یاری كردن بەم كارتە، بریتانیا توانی كوردستانی باشور وەك ناوچەكانی تری عیراقی ژێر ماندێت ئیدارە بكات. بەكردەوە، لەگەڵا راگەیاندنی پەیمانی لۆزاندا چارەنوسی كوردستانی باشور یەكلا كرایەوە بەڵام تاكە ناوچەی كەهێشتا چارەنوسی یەكلا نەكرابۆوە ناوچەی سلێمانی بوو كە لەدوو ماوەدا ئۆتۆنۆمییەكی كورتخایەن‌و پچڕ پچڕی بەخۆوە بینی بوو.
سەبارەت بەوەی كەچۆن بریتانیا لەمانۆرەكانیدا لەگەڵا توركیا سودی لەكارتی كورد وەرگرتوە، ئەوا دیارە كەبریتانیا بەرامبەر بەوەی كەتوركیا لەكاتی وتووێژی لوزاندا دەستبەرداری بەشێكی داواكانی خۆی لەویلایەتی موسل دەبێ‌، بریتانیاش دەستبەرداری دروست كردنی دەوڵەتێكی كوردی دەبێ‌ لەرۆژهەڵاتی ئەنادۆل‌و باشوری كوردستان‌و پاشان توركیا لەكاتی وتووێژی دوقۆڵیدا دەستبەرداری هەمو داواكانی بوو لەویلایەتەكە. وتووێژە دوقۆڵییەكەش بەسەرپەرشتیی كۆمەڵەی گەلان ئەنجام دراو لەكۆتاییی ساڵی 1925دا بڕیارێكی یەكجارەكیی لێ‌ كەوتەوە سەبارەت بەلكاندنی ویلایەتی موسل بەعیراقەوە.
لەم ماوەیەشدا بریتانیا توانی كارتی كورد لەدژی عیراق بەكاربێنێ‌ بۆ ئەوەی ناچاری بكا سەر بۆ داواكانی كەچ بكا، لەوانە داواكەی سەبارەت بەسامانی پەترۆل.
سلێمانی تاكە ناوچە بوو كەهێشتا دژی ئەوە بوو كەبچێتە سەر دەوڵەتی تازە دروستكراوی عیراق، بۆیە لەم ماوەیەدا سلێمانی هەم روبەروی بریتانیا ببۆوە هەم روبەڕوی عیراق. ئەمەش وای لەعیراق كرد هەست بەوە بكات كەتەنها بریتانیا كەلێی رادەبینرێ‌ بتوانێ‌ سلێمانی بەبەغداوە بلكێنێ‌. ئەمەش هەلێكی زۆرتری بۆ بریتانیا دروست كرد تاكو مەرجێكی زۆرتر بەسەر حكومەتی عیراقدا بسەپێنێ‌.

لكاندنی سلێمانی بەعیراقەوە وەك ئامانجێكی هاوبەشی عیراق‌و بریتانیا
دروست كردنی دەوڵەتی عیراق بەپێی سیستمی ماندێت لەلایەن بریتانیاوە، رەنگدانەوەی ژمارەیەكی زۆری گوشار بوو لەسەر بریتانیا لەلایەن هاوپەیمانەكانییەوە لەسەروی هەمویانەوە ئەمریكاو هەروەها لەناوخۆی كۆمەڵگای بریتانیاو عیراقیش گوشار لەسەر بریتانیا هەبوو.
بەدروست كردنی ئەم دەوڵەتە، بریتانیا خۆی لەزۆر گوشار رزگار كردو توانی بەشێكی زۆری بەرژەوەندییە ستراتجیی‌و جیۆستراتیجییەكانی خۆی لەكوردستان‌و عیراق‌و كەنداودا بەدی بێنێ‌. هەروەك چۆن حكومەتی عیراق پێویستی بەبریتانیا بوو بۆ دووماهی هێنان بەحكومەتی شێخ مەحمود لەناوچەی سلێمانی، بریتانیاش پێویستی بەعیراق بوو بۆ دوایی هێنان بەئەزمونەكەی شێخ مەحمود چونكە لەناوبردنی بزاڤەكەی شێخ مەحمود دەیتوانی هەڵوێستی بریتانیا لەلوزان پتەو بكات، جگە لەوەی كەبریتانیا لەبەر ئەوەی كەم هێزی پیادەی لەبەر دەستدا بوو، پێویستی بەو هێزە بوو كەحكومەتی عیراق بۆی دابین دەكردو بەم شێوەیە وای نیشان دەدا كە لەشكركێشییەكەی بۆ سەر ناوچەی سلێمانی بەشێكە لەپێداویستییەكانی هاوكاری كردنی ئەو حكومەتەی كە لەژێر ماندێتی بریتانیا دایە.
لەبەر ئەوە بریتانیا بەهەمو هێزی خۆیەوە پشتگیریی لەحكومەتی عیراق كرد، هەم پاش راگەیاندنی بڕیارەكانی لۆزان‌و هەم پێش دەستبەكاربونی رێككەوتننامەكە ئەویش بۆ ئەوەی خێرا كۆتایی بەسێیەم ئیدارەی شێخ مەحمود بێنێ‌. هەلومەرجی ئەم قۆناغە نیشانی دەدا كەبەبێ‌ پشتگیریی لۆجستیكی‌و بەشداریی مەیدانیی هێزەكانی بریتانیا لەكاتی هێرشكردنە سەر سلێمانی، هێزەكانی عیراق هەرگیز نەیاندەتوانی تەنانەت بیر لەو لەشكركێشییەش بكەنەوە.
خۆشبەختیی عیراق لەوەدا بوو كەبەرژەوەندییەكانی بریتانیا رێك بون لەگەڵا بەرژەوەندییەكانی عیراقدا چونكە بریتانیا دەیویست دەست بەسەر نەوتی كەركوكدا بگرێ‌، ئەمەش وای لێ‌ كرد بكەوێتە گەڕ بۆ لكاندنی ویلایەتی موسل بەعیراقەوە . لەم چوارچێوەیەدا كۆتایی هێنان بەئیدارەی سلێمانی لوتكەی هاوكاری‌و هەماهەنگیی نێوان عیراق‌و بریتانیا بوو چونكە مانەوەی ناوچەی سلێمانی لەدەرەوەی دەسەڵاتی بەغدا زۆر لەنرخی بەدەست هێنانی پارچەكانی تری ویلایەتی موسل كەم دەكردەوە، بەتایبەتی كەناوچەی سلێمانی لەڕوانگەی بریتانیاوە بایەخێكی ستراتیجی‌و ئابوری‌و سیاسیی هەبوو. نزیكیی ناوچەی سڵێمانی لەكێڵگەكانی نەوتی كەركوك‌و ئەگەری پەیدابونی مەترسی بەهۆی مانەوەی سلێمانی لەدەرەوەی دەسەڵاتی بەغدا، وای كرد بریتانیاو عیراق قوڵتر بیر لەپەلەكردن لەكۆتایی هێنان بەئۆتۆنۆمییەكەی ئەم ناوچەیە بێنن. بەڵام بریتانییەكان زۆر بەدەگمەن بەئاشكرا رازو نیازی خۆیان دركانەوە.
بەرامبەر بەم هاوكاری‌و هاو ئاهەنگییەی نێوان بریتانیاو عیراق، نۆیل تاكە ئەفسەری سیاسی لەئیدارەی بریتانیا لەعیراق تاكۆتایی كەسوزی بۆ كوردو مەسەلە رەواكەی هەبوو و زۆر رقی لەو سیاسەتە بوو كەهای كۆمیشنەر دایڕِشتبوو و هەستی بەو داوەش دەكرد كەبۆ چارەنوسی كوردستان نراوەتەوە .

هەوڵەكانی بریتانیا بۆ لاوازكردنی شێخ مەحمود پێش هێرش كردنە سەری
لەبەهاری 1924دا رەفیق حیلمی بەدەست بەتاڵی لەئەنكەرە گەڕایەوە. ناوبراو لەسەر داوای شێخ مەحمود چوو بوو بۆ ئەنكەرە بۆ وتووێژ لەگەڵا سەركردەكانی تورك سەبارەت بەو پشتگیرییەی كەحكومەتی ئەنكەرە دەتوانێ‌ بیدا بەهێزەكانی شێخ مەحمود بەڵام مستەفا كەمال‌و سەرەك وەزیرانەكەی  رەووف حسێن بەگ هەر ئەوەیان بەكورد وت كەخوا رۆژی قیامەت پاداشتی كوردەكان دەداتەوە چونكە جیهادیان لەدژی كافرەكان كردوە .
شێخ مەحمود بەهۆی ئەمەوە تەنها دوو رێگای لەبەردەمدا مایەوە كەخۆشەكەیان ناخۆش بوو، یا سەردانەواندن بۆ داواكانی های كۆمیشنەری بریتانیا كەداوای لێ‌ كردبوو بچێ‌ بۆ بەغدا یا وتووێژ لەگەڵا ئەو ئەفسەرە سیاسییەی كەسەركردایەتیی لەشكركێشی دەكا بۆ سەر سلێمانی  یاخود درێژە بەتەحەداكردنی بریتانیا بدا. لەكۆتاییدا شێخ مەحمود رێگای دووەمی هەڵبژارد بەڵام كەناڵەكانی كۆنتاكت‌و پەیوەندیی لەگەڵا ئینگلیزدا هێشتەوە.
بەر لەوەی روبەڕوبونەوەیەكی دژوار لەگەڵا شێخ مەحموددا رو بدات، ئیدمۆندز كەوتە بڵاوە پێكردنی لایەنگرە سەختەكانی كەپشتگیریی شێخیان دەكرد. ئیدمۆندز توانی ئێران قەناعەت پێ‌ بكات كەلێبوردنێك بۆ سمایل ئاغای شكاك دەر بكات تاكو شێخ مەحمود بەتەنها بمێنێتەوەو بەناچارییەوە لەئێران بگەڕێتەوە. پێش ئەوەش توانی بوی چەشنە هاوكاری‌و هەماهەنگییەك لەگەڵا سەید تەها شەمزینیدا مسۆگەر بكات.
ئەنجامدانی هێرشێكی یەكلاكەرەوە بۆ سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود، پێویستی بەژمارەیەكی زۆر هێزی پیادەی بریتانیا هەبو بۆ شەڕكردن لەناوچەیەكی شاخاویی دژواردا، ئەمەش شتێك بوو لەو قۆناغەدا لەدەرەوەی توانای بریتانیا بوو، ئەویش لەبەر چەندان هۆ كەهەندێكی پەیوەندیی بەسروشتی شەڕی ناوچەی شاخاوییەوە هەیەو هەندێكی پەیوەندیی بەوەوە هەیە كەبریتانیا هێزی پیادەی نەبوە.
لەبەر ئەوە نە لەڕوی سوپایییەوەو نە لەڕوی ئابورییەوە بەرژەوەندیی بریتانیا لەوەدا نەبو كەسەرلەنوێ‌ هێزەكانی بەو ناوچانە وەر بكات كەكاتی خۆی لێی كشابۆوە . وەك هەوڵێكیش لەلایەن بریتانیاوە بۆ سود وەرگرتن لەكات، بریتانیا بەردەوام بوو لەسەر ناردنی شاندو نامە بۆ شێخ مەحمودو هەروەها بەردەوام پێشوازیی لەو كەسانە كرد كەشێخ مەحمود دەیناردن‌و نامەی پێ‌ دەناردن بەڵام بەبێ‌ گەیشتن بەچارەسەرێكی كۆتایی.
هنری دۆبس های كۆمیشنەری نوێی بریتانیا بەتەواوەتی لەو بڕوایەدا بوو كەكەسایەتیی بەهێزی شێخ مەحمود وای لێ‌ دەكا تاكە كەس بێ‌ كەدەتوانێ‌ زۆر كاریگەریی لەسەر روداوەكانی ناوچەی سلێمانی هەبێ‌‌و تا زیندوو و ئازاد بێ‌ مەحاڵە ئیدارەیەكی سەربەخۆ لەسلێمانی بێتە دی، لەبەر ئەوە دۆبس وای بەباش زانی كەئەگەر شێخ نەكوژرێ‌ یان نەگیرێ‌، دەبێ‌ لەگەڵیدا رێك بكەون .
كوشتن‌و گرتنی شێخ مەحمود كارێكی ئاسان نەبو. بۆیە بەر لەوەی كەبریتانیا بەسوپا روبەڕوی ببێتەوە هەر ئەوەی لەبەردەمدا بوو كەكار بۆ كەم كردنەوەی دەسەڵاتی بكات، ئەویش پاش ئەوەی ئیدمۆندز توانی هەندێ‌ لەكەسایەتییە كاریزمایییەكانی لێ‌ دور بخاتەوە، بەتایبەتی سمایل ئاغای شكاك (سمكۆ).
هەوڵدان بۆ دەستەمۆكردنی شێخ مەحمود بەشێك بوو لەسیاسەتی نوێی بریتانیاو لەم بارەیەوە های كۆمیشنەر نامەیەكی تایبەتی بۆ شێخ مەحمود نارد تێیدا باسی ئەوەی كرد كە بەپێی هەنگاوە تازەكان قەزاكانی قەڵادزەو چەمچەماڵا‌و هەڵەبجە‌و قەرەداغ‌و سەنگاوو ناحیەی ماوەت چیدی پەیوەندیی ئیدارییان بەشاری سلێمانییەوە نیەو شێخ مەحمود بۆی نیە دەست لەكاروباری شێخەكانی سەرگەڵوو وەر بدات‌و ئەگەر واش بكات ئەوا توندترین تەگبیر لەدژی وەردەگیرێ‌ .
بەپێی ئەم هەنگاوە تازانە، دەسەڵاتی سێیەم بەڕێوەبەرایەتیی شێخ مەحمود زۆر بەرتەنگ كرایەوەو ئەم دەسەڵاتە لەچاو دەسەڵاتی دوو بەڕێوەبەرایەتییەكەی پێشو زۆر كەم بوو. ئەم هەنگاوانە نیشانەی ئەوە بون كەبریتانیا جیتر كەیفی بەوە نایەت كەكورد بەڕێوەبەرایەتییەكی جیا لەبەغدای هەبێ‌‌و بڕیاریشی داوە ناوچەكە بەعیراقەوە بلكێنێ‌.
بەڵام ئیدمۆندز وای نیشان دا كەلێپرسراوەتیی هێرشكردنە سەر سلێمانی لەئەستۆی حكومەتی عیراقدایە چونكە رای های كۆمیشنەری بریتانیا هنری دۆبس ئەوە بوو كەمادامەكێ‌ ناتوانرێ‌ شێخ بگیرێ‌ یان لەناو ببرێ‌، دەبێ‌ لەگەڵیدا رێك بكەون گوایە حكومەتی عیراق دژی ئەم بۆچونە بووە. هەروەها ئیدمۆندز ئەوەشی خستە ملی حكومەتی عیراقەوە كەپابەندی ئەو لێدوانە فەرمییە هاوبەشەی كۆتاییی ساڵی 1922 نەبوە كەمافی دەدایە دانیشتوانی ناوچەی سلێمانی بەڕێوەبەرایەتییەك بۆ خۆیان پێك بێنن كەپەیوەندیی بەحكومەتی عیراقەوە نەبێ‌ .
لێپرسراوەتیی پابەند نەبون بەم لێدوانە هاوبەشە تەنها لەئەستۆی حكومەتی عیراقدا نیە بەڵكو هەروەها لەئەستۆی حكومەتی بریتانیاشدایە، بەتایبەتی كەدەركردنی لێدوانەكەو كڕۆكەكەی بەدەستپێشخەریی خودی ئیدمۆندز بوو و ئەو لەشكركێشییەی كرایە سەر سلێمانی ئەگەر بریتانیا خۆی بەپێویستی نەزانیبا هەرگیز ئەنجام نەدەدرا بەتایبەتی كەبەشداریی حكومەتی عیراق لەلەشكركێشییەكەدا تەنها بەناو بەشداریكردن بوو.

قۆناغی دواییی نەخشەكانی بریتانیا سەبارەت بەكوردستانی باشور
لەبەهاری ساڵی 1924دا بریتانیا سەرقاڵی بەدی هێنانی رەزامەندیی ئەنجومەنی دامەزرێنەری عیراق بوو لەسەر پەیمانە درێژخایەنەكەی عیراق- بریتانیا رون‌و ئاشكراش بوو كەبریتانیا سورە لەسەر یاری كردن بەكارتی كورد بۆ سەپاندنی نەخشەو پڕۆژە ستراتیجی‌و جیۆستراتیجییەكانی لەعیراق‌و كوردستانی باشوردا.
هنری دۆبس پەرلەمانتارە بەرهەڵستكارەكانی دژی پەیمانەكەی ئاگادار كردەوە كەرەت كردنەوەی پەیمانەكە ئەنجامی هەرە خراپی لێ‌ دەكەوێتەوە سەبارەت بەویلایەتی موسل. لەبەر ئەوە لایەنگرانی حكومەت لەناو پەرلەمان پڕۆژەی بڕیارێكیان پێشكەش كرد كەرەزامەندیی لەسەر پەیمانەكە نیشان دەدا بەڵام هەندێ‌ تێبینیی لەسەر هەبو وەك ئەوەی كە ((ئەگەر حكومەتی بریتانیا نەتوانێ‌ مافەكانی عیراق لەهەمو ویلایەتی موسل بپارێزێ‌، ئەوا پەیمانەكە هەڵدەوەشێتەوە)). بۆیە پەرلەمان بەزۆرینەیەكی فراوان رەزامەندیی لەسەر پڕۆژەكە نیشاندا .
جەخت كردنی پەرلەمانەكە لەسەر مافەكانی عیراق لەهەمو ناوچەكانی ویلایەتی موسل بەناوەڕۆك بەمانای سەپاندنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی دەهات بەسەر سلێمانیدا چونكە ناوچەكانی تری ویلایەتی موسل بەكردەوە لەژێر دەستی حكومەتی ناوەندیدا بون. سلێمانی تاكە ناوچە بوو كەدژی سەردانەواندن بوو بۆ حكومەتی ناوەندی. بۆیە لكاندنی سلێمانی بەعیراقەوە بەنیسبەت بریتانیاو حكومەتی عیراقەوە هیچ كەمتر نەبو لەلكاندنی ویلایەتی موسل بەشێوەیەكی فەرمی بەعیراقەوە.
لە 20ی ئایاری 1924 فڕۆكەكانی بریتانیا كەوتنە فڕێدانی بڵاوكراوە بەسەر ناوچەكانی كوردستانداو لەو بڵاوكراوانەدا هەڕەشەیان لەدانیشتوانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود كرد. پاشان فڕۆكەكان كەوتنە فڕێدانی بڵاوكراوەی تایبەت كەئاراستەی شێخ مەحمود كرابون‌و تێدا داوایان لێ‌ دەكرد خۆی‌و هێزەكانی تا 25ی ئایار سلێمانی بەجێ‌ بهێڵێت. پاش ئەمە بەپێنج رۆژ فڕۆكەكان گەرەكەكانی شارەكەیان بۆردومان كردو لەئەنجامدا زۆربەی دانیشتوان شارەكەیان چۆڵا كردو تەنها دەوروبەری 700 كەس لەكۆی بیست هەزار كەس لەشار مایەوە .
لەناوەڕاستی تەموزدا هێزێكی سوپای عیراق بەپشتیوانیی پۆلیس‌و هێزێكی لیڤیی ئاشورییەكان هێرشی كردە سەر سلێمانی‌و ئەم هێزە هێزی ئاسمانیی بریتانیا پشتگیریی دەكرد. سەركردەی ئەم هێزە بەناو عەلی رەزار عەسكەری بوو بەڵام لەڕاستیدا سەركردەی راستەقینە كاپتن چاپمان* بوو. ئەم هێزە توانی لە 19ی تەموزدا سلێمانی بگرێ‌ . شار ئاسان خۆی بەدەستەوەدا چونكە پێش هێرشەكە بەچەند رۆژێك شێخ مەحمود شارەكەی بەجێ‌ هێشتبو. بەمە كۆتایی بەسێیەم هەوڵی شێخ مەحمود بۆ دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆ لەكوردستانی باشور هات‌و سێیەم ئیدارەی راستەوخۆی بریتانی لەناوچەی سلێمانی دەستی پێكرد. ئەم ئیدارەیە تا 7ی ئازاری 1925 درێژەی كێشاو دواتر ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ كرایە یەكەم موتەسەریفی لیوای سلێمانی‌و لیواكەش وەك یەكێ‌ لەلیواكانی سەر بەڕژێمی پاشایەتیی عیراق مامەڵەی لەگەڵدا كرا .

ئامانجە جیۆستراتیجییەكانی بریتانیا پاش لكاندنی سلێمانی بەعیراقەوە
گرتنی شاری سلێمانی ئاماژەیە بۆ سەركەوتنی بریتانیا لەدروستكردنی چوارچێوەیەكی سیاسی بۆ دەوڵەتێكی یەكگرتوو كە لەباكوردا لەزاگرۆسەوە دەست دەكاو لەباشوردا تا سەر كەنداو كۆتاییی دێ‌. ئەم چوارچێوەیە ولسن لەتشرینی دووەمی 1918ـەوە بانگەشەی بۆ كردبوو، كاتێك باسی ئەوەی كرد كەویلایەتەكانی بەسرەو بەغداو موسل دەبێ‌ لەڕوی ئیدارییەوە یەك یەكدیان لێ‌ پێك بێت. دیارە بریتانیا سەركەوتوو بوە لەدروست بەغداو موسل دەبێ‌ لەڕوی ئیدارییەوە یەك یەكەیان لێ‌ پێك بێت. دیارە بریتانیا سەركەوتوو بوە لەدروست كردنی قەوارەیەكی سیاسی كە بەپێی سیستمی ماندێت سەر بەبریتانیا بووەو بەمەش بریتانیا دەستی كراوە بوو بۆ سودوەرگرتن لەبەهرەكانی هەڵكەوتی جوگرافی بۆ وەدی هێنانی ئامانجە ستراتیجی‌و جیۆستراتیجییەكانی خۆی. لەناوبردنی دوایین كوانوی بەرگریی كوردو نەهێشتنی هەوڵی كورد بۆ خۆجیاكردنەوە لەعیراق، ئاسۆیەكی بەرینی بەڕوی بریتانیاوە كردەوە بۆ وەدەست هێنانی ئەم ئامانجانەی كەدەمێك بوو هەوڵی وەدەست هێنانیانی دەدا. ئەگەرچی بریتانیا شێوەو تاكتیكەكانی وەدەست هێنانی ئەو ئامانجانە زۆر دەستكاری كرد چونكە لەكۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانەوە زۆر  كێشەو ئاڵۆزیی هاتە پێش بەڵام ئامانجە سەرەكییەكان وەكو خۆیان مانەوەو گۆڕانیان بەسەردا نەهات.
پاش ئەوەی بریتانیا دەستی بەسەر هەمو بەشەكانی میسۆپۆتامیادا گرت (بەكوردستانی باشوریشەوە) كۆنترۆل كردنی كەنداوی فارسی مسۆگەر كردو توركیاشی ناچار كرد رازی بەوەی كەچیا بڵندەكانی كوردستان ببنە ناوچەی كێشانی سنور لەگەڵا عیراقدا. جارێ‌ كەمتر لەپێنج مانگ بەسەر كۆنترۆل كردنی سلێمانیدا تێپەڕی بوو، كاتێك كۆمەڵەی گەلان بڕیاریدا ویلایەتی موسل بەعیراقەوە بلكێنێ‌. ئیدی بەهۆی ئەمەوە هەڕەشەی توركیا لەسەر بەغداو بەسرەو كەنداو نەما. پاش ئەوەی بریتانیا كۆنترۆلی دەوڵەتی عیراقی كرد، پاراستنی كێڵگە نەوتەكانی خۆزستان ئێرانی مسۆگەر كرد. ئەو كێڵگە نەوتانە پێش هەڵایسانی شەڕ بەچەند ساڵێك كۆمپانیا ئینگلیزییەكان دەستیان بەدۆشینیان  كردبوو. جگە لەوە كۆنترۆڵا كردنی دەوڵەتە تازەكەی عیراق لەلایەن بریتانیاوە بەو مانایە دەهات كەئیدی قەوارەیەك دروست كراوە كەهەندێ‌ لەسیاسەتمەدارانی بریتانیا بانگەشەیان دەكرد لەوێوە پشتێنەیەك دروست بكرێ‌ بۆ پاراستنی سنوری رۆژئاوای هندستان.
بەرژەوەندییە جیۆستراتیجییەكانی تر كەپاش لكاندنی سلێمانی بەعیراقەوە بریتانیا توانی بۆ خۆی دابینیان بكات لەوەدا بون كەئیدی توانی دەست بەسەر سامانی پەترۆلی زۆرو زەوەندیكوردستاندا بگرێت‌و لەم بوارەدا بریتانیا رازی بوو بەشی ئەڵمانیا لەو نەوتە بدات بەفەرەنسا. پاش لوزان بریتانیا ناچار بوو مل بۆ گوشارەكانی ئەمریكا بنێت، بۆیە رازی بوو بەسەلماندنی بەشێك بەقەد بەشی فەرەنسا لەنەوتەكە بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان.
ئاشكرایە كەناچاركردنی عیراق بۆ نیشاندانی رەزامەندی لەسەر پەیمانی عیراق- بریتانیا یەكێك بوو لەئامانجەكانی بریتانیا كەویستی بەیاری كردن بەكاری ویلایەتی موسل بیهێنێتە دی. ئەگەر ناوچەی سلێمانی لەدەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی بمایەتەوە، تەنانەت ئەگەر توركیاش بەشێوەیەكی فەرمی دەستی لەویلایەتی موسل هەڵبگرتایە، لەوانەیە كێشەی ویلایەتەكە بەبێ‌ چارەسەر بمایەتەوە. لەبەر ئەوە رۆڵی بنچینەیی‌و یەكلاكەرەوەی  بریتانیا نەهێشتنی بەرگریی كورد بەگشتی‌و سلێمانی بەتایبەتی‌و دوا بەدوای ئەمە سەركەوتنی بریتانیا لەهاندانی كۆمەڵەی گەلان بۆ دەركردنی بڕیاری لكاندنی ویلایەتی موسل بەعیراقەوە، بوە مایەی پتەوتركردنی پێگەی بریتانیا لەناچاركردنی حكومەتی عیراق‌و پەرلەمانەكەی (ئەنجومەنی ئەعیان) بۆ پەسندكردنی پەیمانەكە لە 18ی شوباتی 1926دا. بەمەش بریتانیا لەڕێی بەكارهێنانی كارتی كوردەوە ئامانجێكی تری خۆی لەعیراق وەدەست هێنا.
لەهەوڵێكدا لەلایەن بریتانیاوە بۆ چاوبەستەكی‌و نیشاندانی ئەوەی كەئەو لەو پەیمان‌و بەڵێنانەی كە لەكاتی ساڵانی جەنگ‌و پاش ئەو جەنگە داویەتی بەكورد، بەهیچ شێوەیەك پەشیمان نەبۆتەوە، بریتانیا یاداشتێكی بۆ كۆمەڵەی گەلان نارد تێدا پابەندبونی خۆی بەبەڵێنەكانی بەرامبەر بەكورد رون كردۆتەوە.
یاداشتەكە كەڕۆژی 2ی ئازاری 1926 نێردراوە باسی ئەوەی تێدا كراوە كەڕێژەیەكی زۆری كورد كار لەوەزارەتەكانی دارایی‌و ناوخۆو داد لەناوچە كوردنشین‌و ناكوردنشینەكان كار دەكەن‌و كوردیش بەشی لەحكومەتی ناوەندیدا هەیە: لەكۆی 20 ئەندامی ئەنجومەنی ئەعیان دووانیان كوردە، لەكۆی 88 پەرلەمانتار 14 پەرلەمانتار كوردەو لەحكومەتیش دوو وەزیری كورد هەیە، جگە لەڕێژەیەكی بەرزی كورد لەدەزگاكانی پۆلیس‌و سوپادا .
ئەم بەڕوكەش بەشدارییەی كورد لەدەزگاكانی دەوڵەتی عیراقدا كە بەهیچ چەشنێك لەگەڵا قەوارەی دیموگرافیی گەلی كورددا نەدەگونجا، بەراورد ناكرێ‌ لەگەڵا مافی گەلی كورد لەدیاری كردنی چارەنوسی خۆی لەكوردستانی باشورداو تەنانەت ئەو بەشدارییەی كوردیش لەدەزگاكانی یاسادانان‌و راپەڕاندندا شتێكی مسۆگەرو دەستەبەر نەبو چونكە تەنها رژێمە دیموكراتە راستەقینەكان دەتوانن گەرەنتیی ئەو مافانە بكەن لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فرە رەگەزو نەتەوەی وەكو عیراقدا. دەوڵەتی عیراقیش لەساڵەكانی بیستی سەدەی رابردودا لەو جۆرە دەوڵەتە دیموكراتانە نەبو. لەبەرئەوە بەشداربونی كورد لەدەزگاكانی دەوڵەتی عیراقدا تا دەهات تەنگەبەرتر دەبوو، بەتایبەتی چەند لەساڵی 2003 نزیك دەبینەوە.

هەڵسوكەوتی سەركوتكەرانەی بریتانیاو ئومێدی كورد بەسەربەخۆیی
ئەگەرچی بریتانیا بەپەنا بردنە بەر سیاسەتی بەكارهێنانی هێز لەو كاتانەی كەهەستی كردوە بەڕێوشوێنێكی ئاشتییانەو بەدیالۆگ‌و دانوستان ئامانجە  سیاسی‌و جیۆستراتیجییەكانی خۆی پێ‌ نایەتە دی، توانیویەتی راپەڕین‌و بەرگریی كورد لەكوردستانی باشور سەركوت بكات، لەراپەڕینی خێڵی گۆیانەوە تا پێكادانەكانی لەگەڵا بارزانی‌و زێبارییەكان‌و شەڕەكانی لەئامێدی‌و رەواندزو گەرمیان‌و هەورامان‌و لەكۆتاییشدا تا خاشەبڕكردنی بزوتنەوەكەی شێخ مەحمود لەسلێمانی‌و ئەگەرچی بریتانیا سەركەوتوو بوو لەپارچە پارچە كردنی كوردستان‌و دابەشكردنی دانیشتوانەكەی بەسەر چوار دەوڵەتانداو ناساندنی پرسەكەیان وەك كێشەی كەمینەی تایبەت بەهەر یەكێ‌ لەچوار دەوڵەتەكە بەو جۆرەی كەڕێككەوتننامەی لوزان بڕیاری لەسەر دابوو‌و هەروەها لەئەنجامی ساتوسەودای دوقۆڵیی نێوان بریتانیاو هەر یەك لەحكومەتەكانی ئەنكەرەو بەغدادو تاران، بەڵام ئەم سیاسەتە نەیتوانی گیانی ئومێد لەناخ‌و دەرونی مرۆی كورد لەهەمو پارچەكانی كوردستان دابمركێنیتەوە.
هەر بۆ بەڵگە، كاتێك رۆژنامەوانی بەڕەگەز ئەڵمان گوتفرید موللەر بەدزییەوە لەبەغدا چاوی بەشێخ مەحمود كەوت، ئەویش پاش دە ساڵا لەخامۆش كردنی كڵپەی سێیەمین هەوڵی بۆ وەدەست هێنانی خویبون، دەبینین شێخ مەحمود رازی دڵی خۆی بۆ ئەو رۆژنامەوانە دەكاتەوەو لەو چاوپێكەوتنەدا كە لەهاوینی ساڵی 1934 ساز كرا باسی پلانەكانی خۆی بۆ دەكا سەبارەت بەچارەنوسی كوردستان. لەو چاوپێكەوتنەدا شێخ مەحمود بەموللەری گوتبو كەئەو چاوەڕێی ئەوە لەحكومەتی عەرەب (واتە حكومەتی عیراق) ناكا بەڵێنی خۆی كەداویەتی بەكورد جێبەجێ‌ بكات، بۆیە ئەویش (واتە شێخ مەحمود) ناتوانێ‌ بۆ هەتا هەتایە دەستەوەستان رابوەستێت‌و هیچ نەكات‌و بەنیازیشە بەغدا بەجێ‌ بێڵێ‌‌و ئەوسا ((ئیتر شۆڕشێكی سەرتاسەری رادەگەیەنم‌و ئەوسا هەمو خەڵكی بەشەرەف‌و شەڕكەری بەتوانا لەدەورم كۆ دەبنەوەو شەڕێكی گشتگیر لەدژی دوژمنەكانمان هەڵدەگیرسێنین‌و گەلەكەم لەفارس‌و تورك‌و روس‌و عیراق رزگار دەكەم. ئیتر ئەوسا جارێكی تر چوارو نیو ملیۆن كورد بەیەكتری شاد دەبنەوەو كوردستانێكی ئازادو سەربەخۆ پێك دێنین)) .

سەرچاوەکان:
 Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, London, WC2E 7EN, 2000, PP.402-403.
  سی. جی. ادموندز، كرد وترك وعرب، ص 300-301.
  Salah Ransdan Songel, Turkish Kemal and the Turkish national movement. SACE Studies 20 th Century, Volum. 3. 1975, p.185.
  فاچل حسین، مشكلە الموصل، الگبعە الپالپە، بغداد، 1977، ص 29.
  Salah Ramsdan Songel, OP.cit. p. 192.
  فۆاد حمە خورشید، القچیە الكردیە فی المۆتمرات الدولیە، مۆسسە موكریانی للگباعە والنشر، اربیل، 2001، ص 77.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 31.
  حامد محمود عیسی، القچیە الكردیە فی تركیا، مكتبە مدبولی، القاهرە، 2002، ص 180.
  Mehrdad R. Izady, The Kurds- Concise Handbook, London, 1992, p.1.
  حامد محمود عیسی، المصدر السابق، ص 180-181.
  A. H. Haurani, Minorites in the Arab World. Oxford university press, London, New York, 1947, p. 97.
  روبرت اولسن، المسألە الكردیە فی العلاقات التركیە- الایرانیە، ترجمە محمد احسان، اربیل، 2001، ص 20-21.
  Mehrdad R. Izady. Op. cit. p. 61.
  كامەران محەمەد ئەمین مەنتك، كوردستان لەنێوان ململانێی نێودەوڵەتی‌و ناوچەیدا، سلێمانی، 2000، ل 156-157.
  سی. جی. ادموندز، المصدر السابق، ص 357.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 39.
  Christopher Catherwood, Winston s Folly, Imperialism and the creation of Modern Iraq, USA, 2004, p. 102-103.
  حامد محمود عیسی، المصدر السابق، ص 182.
  كەندال‌و چەند نوسەرێكی تر، گەلێكی پەژموردەو نیشتمانێكی پەرت، وەرگێڕانی گۆمەیی‌و حەوزێز، سوید، 1998، ل 131.
  Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey, 2 nd edition, London, 1961, pp. 254-255.
 محمد عزت دروزە، تركیا الحدیپە، مگبعە الكشاف، 1946، بیروت، ص 58-59.
  Feroz Ahmed, The Making of Modern Turkey, London, New York,1993.p.66.
 اللجنە الاستشاریە فی وزارە الخارجیە، دراسە حول امریكا والغرب والقچیە الكردیە فی العراق وتركیا وایران، القسم الانكلیزی من الدراسە، بدون مكان وسنە الگبع، ص 171.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 36.
  كەندال، سەرچاوەی پێشو، ل 109.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 38-39.
  Salah Ramsdam Songel, Op. cit.p.194.
  عپمان علی، دراسات فی الحركە الكردیە المعاصرە (1833-1946)، مگبعە وزارە الپقافە، اربیل، 2003، ص455.
  تقریر لجنە عصبە الامم الخاصە بالتحقیق فی مشكلە الموصل، بدون ژكر اسم المترجم او مكان و سنە الگبع، ص 3.
  فۆاد حمە خورشید وجزا توفیق گالب، مۆتمر لوزان مۆتمر تقسیم كردستان، مجلە جامعە السلیمانیە، العدد3، 2000، ص 15.
  جرجیس فتح الله، یقڤە الكرد، دار اراس، اربیل، 2002، ص258.
  رەفیق حیلمی، یاداشت، چاپی سێیەم، دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2003، ل 363.
  سدیق ساڵح، حكومەتی كوردستان لەسلێمانی (1918-1924)، سلێمانی، 2003، ل80.
  رەفیق حیلمی، یاداشت، چاپی ئەمیندارێتیی گشتی، بەشی یەكەم، ل 118.
  سدیق ساڵح، سەرچاوەی پێشو، ل 79-80.
  عپمان علی، المصدر السابق، ص 432.
  سی، جی، ادموندز، المصدر السابق، ص 224.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 47-48.
  كەمال مەزهەر، چەند لاپەڕەیەك لەمێژوی كورد، بەرگی 2، هەولێر2001، ل 42.
  عبدالعزیز یاملكی، كشف القناع عن بعچ الوقائع العراقیە، دار المعرفە، بغداد، 1957، ص 13.
  سدیق ساڵح، هەمان سەرچاوە، ل 89.
  فاچل حسین، المصدر السابق، ص 178-179.
  بۆ زانیاریی زۆرتر دەربارەی ئەم چاوپێكەوتنە سەرنجڕاكێشە، بچۆرەوە سەر:
Gottfried Gohns Muller. Einbruch ins Verschlaffene Kurdistan. Druch. Schrift. Verlaghaus. G.M.B.H. Stuttgard. Deutschland. 1937. pp 89-131