دكتۆر شۆڕش حەسەن عومەر
دكتۆرا لە یاسای گشتی
دەستوری كاتیی 21ی ئەیلولی 1968 لەو ماوە كورتەی كە تێیدا كاری پێ كراوە، بە دڵی حزبی بەعس نەبوو، هەرچەند خۆی دەری كردبوو، چونكە حزبی بەعس چووە سەر ئەو باوەڕەی كە بەم دەستورە ناتوانێ ئەو رژێمە بچەسپێنێ كە خۆی بیری لێ دەكاتەوە و دڵی پێوەیە. بۆیە پاش كەمتر لە دوو ساڵ لە دەركردنی دەستوری ناوبراو، دەستورێكی دیكەی لە 16ی تەموزی 1970 دەرچواند بۆ ئەوەی ئەو دەستورە ببێتە ئامرازی حوكمڕانیی ئەو و لەڕێیەوە دید و تێڕوانینی خۆی بۆ دەسەڵات و كۆمەڵگا بەرجەستە بكات. هەرچەند لە پاڵا ئەم دەستورە، هەندێ دیكۆمێنتی دیكە هەبوو كە خودی حزبی بەعس بە دیكۆمێنتی دەستوریی دادەنان و هەرچەند رژێمی بەعس لە ڕوی دەستورییەوە بە روكەش دانی بە ئۆتۆنۆمیی كورددا ناوە و هەرچەند تەنانەت لە ساڵی 1974 یاسای ئۆتۆنۆمیشی دەركردووە، بەڵام گەلی كورد بە درێژایی ماوەی دەسەڵاتی رژێمی بەعس دوچاری قێزەونترین و دزێوترین شاڵاوی پاكتاوی رەگەزی و جینۆساند بووە. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵی رونكردنەوەی ئەم مەسەلەیە دەدەین و باری دەستوریی مافە نەتەوەییەكانی كورد لە سایەی دەستوری ساڵی 1970 تاووتوێ دەكەین و ئەو بارە دەستورییە لەگەڵا واقیعی راستەقینەو كردەیی و رەفتاری رژێمی بەعس بەراورد دەكەین بۆ ئەوەی رادەی ناتەبایی نێوان داننانی روكەشی دەستوری و باری واقیعی دیاری بكەین. ئەمەش لە دوو تەوەردا دەخەینە بەرچاو:
تەوەری یەكەم: هێنانە كایەی دەستوری كاتیی 16ی تەموزی 1970 و هەندێ لە خەسڵەتەكانی.
تەوەری دووەم: هەڵوێستی دەستوری 1970 بەرامبەر بە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد.
تەوەری یەكەم
دەستوری 16 ی تەموزی 1970 و هەندێ لە خەسڵەتەكانی
دەستوری كاتیی 16 ی تەموزی 1970 بە قۆناغی دووەمی پەرەپێدانی دەستوریی پاش كودەتای 17ی تەموزی 1968 دەژمێردرێ. دەستوری كاتیی ساڵی 1968 و هەمواركردنەوەكانی بە كەڵكی ئەوە نەدەهاتن كە تەواوی دەسەڵاتەكان بخەنە بەر دەستی سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و جێگرەكەی، بۆیە ئەنجومەنەكە ئەو دەستورەی هەڵوەشاندەوەو دەستورێكی كاتیی دیكەی لەجێی دانا بۆ ئەوەی بە دەم ئامانجە سیاسییەكانی حزبی بەعسەوە بچێ كە دەیویست رژێمێكی سیاسیی وەها دابمەزرێنی كە دیكتاتۆریای تاك بە تەواوی بەسەریدا زاڵا بێت. دەستورە تازەكە بە بڕیارێكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەرچوو كە ئەمەش پێچەوانەی رێساكانی دانانی دەستورە، ئەویش پاش كەمتر لە دوو ساڵ پاش دەرچونی دەستوری كاتیی ساڵی 1968 كە لە دیباجەكەیدا ئەو بڕگە دیارە هاتبوو كە "ئەم دەستورە بۆ ئەوە رادەگەیەنرێ كە رێساكانی حوكمڕانی بچەسپێنێ و پەیوەندیی تاك و كۆمەڵگا رێك بخاتەوەو تا ئەو كاتە كاری پێ دەكرێ كە دەستورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات دادەندرێت و لەو دەستورەدا دوا بڕیار هەر بۆ گەل دەبێ". جگە لەم پابەندبونە دەستورییە بە دانانی دەستورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات، لە ماددەی 92ی دەستوری 1968 دا هاتووە كە "ئەم دەستورە تا دانانی دەستوری هەمیشەیی لە لایەن ئەنجومەنی نیشتمانییەوە كاری پێ دەكرێ"، كەچی قۆناغی پاشتر نە دەستوری هەمیشەیی چاوەڕوانكراوی لێ كەوتەوە نە ئەنجومەنی نیشتمانی، بەڵكو دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دەستورێكی ئومێدبڕ بوو و مایەی پێشێل كردنی پابەندبونە دەستورییەكەی پێشوو بوو چونكە ئەو دەستورە دەبوایە تا دانانی دەستوری هەمیشەیی كاری پێ بكرێ كە گوایە گەل بڕیاری لەسەر دەدا. دەستورە كاتییە تازەكەی ساڵی 1970 بۆ ماوەی 33 ساڵی كاری پێ كراو تەنها بە روخانی رژێم لە نیسانی ساڵی 2003 كۆتایی پێ هات، ئەویش پاش ماوەیەكی دورو درێژ لە كاركردن بە دەستورە كاتییە یەك لە دوای یەكەكان، لەوەتەی رژێمی كۆماری لە 14ی تەموزی 1958 روخاوە. ئاشكراشە كە فەرمانڕەوایی كردنی دەوڵەتێك بە دەستورێكی كاتی بۆ ماوەی 45 ساڵا، دژی هەموو رێ و رەسم و نەریتە دەستورییەكانە لە هەموو جیهانداو دەبێتە مایەی درێژە كێشانی هەلومەرجی نائاسایی و باری نائاسایی و ناجێگیریی سیاسی لە هەر وڵاتێك. هەر لە سایەی ئەو بارودۆخەدا مافەكان و ئازادیی هاووڵاتیی عیراقی بە خراپترین شێوە پێشێل كراون.
سەبارەت بە ئامادەكردنی دەستوری كاتیی ساڵی 1970، دیارە ئەم دەستورە بە شێوەیەكی ژێربەژێر و دور لە ئاگاداریی هاووڵاتییان ئامادە كراوە و لەم بوارەدا لیژنەیەك بۆ نوسینی دەستورێكی كاتیی تر پێك هێنراوە كە ئەندامەكانی ئەمانە بون: سەرۆكی كاروباری یاسایی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و دوو مامۆستای كۆلیجی یاساو سیاسەتی زانكۆی بەغدا. ئەم لیژنەیە چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجام داو لە دواییدا پاش ئەوەی كە لیژنەكە پرۆژەی دەستورەكەی ئامادە كردو هەموو ئەندامانی لیژنەكە پەسندیان كرد، بەرز كرایەوە بۆ جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش. پاشان لیژنەیەكی دیكە پێك هێنرا كە هەمان ئەندامانی لیژنەی پێشوی تێدا بوو بەڵام سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتیی كۆماری بۆ زیاد كرابوو. سەرۆكی ئەم لیژنەیە جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش سەددام حسێن بوو. پاش چەند كۆبونەوەیەك، لیژنەكە پرۆژەی دەستورە تازەكەی پەسند كرد. دواتر ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش لە كۆبونەوەی 16 ی تەموزی 1970 دا پەسندی كردو بڕیاری ژمارە 792 ی بۆ دەركرد.
دەستوری كاتیی ساڵی 1970 لە كاتی دەرچواندنیدا لە 67 ماددە پێكهاتبوو. بەڵام دواتر لەبەر هەموار كردنەوەی، ژمارەی ماددەكانی بونە 70 ماددە و ماددەكانی بەسەر پێنج دەروازەدا دابەش كران. دەقەكانی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 رەنگدانەوەی بیروباوەڕی حزبی بەعس بون و بە هۆی ئەمەوە ئەو بیروباوەڕە بووە میتۆدی فیكریی دەوڵەت. كەچی حزبی بەعس بەوە دانەكەوت و ئەو دەستورەشی بۆ خۆی بە كەم دادەنا، بۆیە لە ساڵی 1974دا یاسای ژمارە 42ی پارتی سەركردەی دەركرد كە بووە مایەی چەسپاندنی رەوتی خۆسەپاندنی بەعس بەسەر هەموو جومگەكانی فەرمانڕەواییدا. لەسەر بنەمای ئەم یاسایە، راپۆرتی سیاسیی كۆنگرەی هەشتەمی حزبی بەعس هاتە ئاراوە. جا بۆ سەقامگیركردنی ئەم رەفتار و رێبازەدا، لە ساڵی 1977 دا حزبی بەعس یاسای چاكسازیی سیستمی یاسایی دەركرد كە رەنگدانەوەی فەلسەفەی یاسایی پارتی دەسەڵاتدار بوو.
بەو جۆرە، دەستوری كاتیی ساڵی 1970 بە بێ ئەوەی گەلی عیراق دەنگی پێ بدا، دەرچوو. واتە نە گفتوگۆی لەسەر كراوە نە خراوەتە ریفراندۆمەوە، بۆیە گەلی عیراق تەنانەت بچوكترین رۆڵی لە پەسندكردنی دەستورەكەدا نەبوە. ئەمە لە كاتێكدا كە خودی دەستورەكە لە ماددەی 2 دا دەڵێ "گەل سەرچاوەی دەسەڵات و شەرعیەتی دەسەڵاتە"، لە كاتێكدا كە هەر ئەو دەسەڵاتە بوو كە پرسی بە گەل نەكردووە و دەستورەكەی بەبێ ئاگاداری گەل دەركردووە و لە كاتێكدا كە سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەسەڵاتیان قۆرخ كردبوو و بۆ خۆیان بەكاریان دەهێنا. بۆیە لە دەركردنی ئەم دەستورەدا گەل بە شێوەیەكی رەها هیچ رۆڵێكی لە دەركردنیدا نەبوە و هەر ئەوەی بۆ مایەوە كە دەستورەكە بسەلمێنێ و ورتەی لێوە نەیەت. دیارە پیادەكردنی دەسەڵات لە سایەی رژێمی بەعسدا بە بێ رەزامەندیی گەل نەبوە و بەهۆی ئەمەوە دەسەڵاتەكە بە ناشەرعی دەژمێردرێ بەتایبەتی كە خودی دەستورە دەرچوێنراوەكە دەڵێ شەرعیەتی دەسەڵات دەبێ لە گەلەوە بێت و گەل سەرچاوەی شەرعیەتی دەسەڵاتە. ئەمە لە یاسای چاكسازیی سیستمی یاسایی ساڵی 1977یش دوبارە بۆتەوە. ئەم كارە لە لای رژێمە دیكتاتۆرەكان شتێكی نامۆ نیە هەرچەند ئەو رژێمانە بە شێوەیەكی فەرمی وای نیشان دەدەن كە پیادەی سیستمی دیموكراتی دەكەن، لە كاتێكدا كە دەسەڵات لەو رژێمانە بەدەست دیكتاتۆرێكەو ئەو دیكتاتۆرە سوپا و پاسەوانی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەها یەك حزبی قۆرخكاری دەسەڵات هەیە. بۆیە دەسەڵات بە شێوەیەكی زۆردارەكی و ستەمكارانە پیادە دەكرێ بەڵام دەمامكێكی دەستوری و دیموكراتییانەی دەبێ و رژێمەكە لافی یەكسانیی هاووڵاتییەكانی لێ دەداو وەك سەلمێنەری مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە گشتییەكان و هەڵبژاردنی گشتلایی و دەسەڵاتەكانی پەرلەمان خۆی نیشان دەدا، لەكاتێكدا جیاوازییەكی گەورە لە نێوان سیستمی بەها راگەیەندراوەكان و سیاسەتی پیادەكراوی راستەقینەدا هەیە.
دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دەروازەی سێیەمی بۆ ماف و ئەركە بنچینەییەكان تەرخان كردووە، بەڵام زۆربەی ئەو ماددانەی كە ماف و ئازادییە گشتییەكانیان رێك خستووە، بە رستەیەكی پڕ كۆت و بەند كۆتاییان دێت، ئەو رستەیەش ئەوەیە كە دەڵێت "بەپێی یاسا". زۆر جار ئامانجی ئەو رستەیە رێكخستنی رێوشوێنەكانی پیادەكردنی ئەو ماف و ئازادییانە نیە، بەڵكو مەبەستیان دروست كردنی كۆت و بەندە لەسەر ئەو ماف و ئازادییانە تا ئەندازەی قەدەغەكردنیان یان تەرخانكردنیان بۆ گروپێكی دیاریكراوی كۆمەڵگا و بێبەش كردنی زۆرینەی گەل لێیان، وەك ئەوەی بە درێژایی ماوەی حوكمڕانیی رژێمی بەعس دیومانە. بە كورتی، ئاماژەكردن بۆ ئەو مافانە لە دەستوردا بۆ ئەوەی دواتر بە یاسای تایبەت رێك بخرێن، بوارێكی زۆر بۆ ئەوە دەرەخسێنێ بۆ ئەوەی پشت بەو دەقانە ببەسترێ و یاسای تایبەتیان پێ دەرچێ، ئینجا بە گوێرەی ئەو یاسا تایبەتانە ئەو مافانە بە كردار هەڵدەوەشێنەوە چونكە رێكخستنی ناوەڕۆكی ئەو ماف و ئازادییانە، دەبێ پێشتر لە دەستوردا بە وردەكارییەوە باسیان لێوە كرابێ و نابێ بۆ یاسا تایبەتەكان بهێڵدرێنەوە. كاتێك دەستور بە وردەكارییەوە باسی ئەو ئازادی و مافانە دەكات، ئەمە دەبێتە مایەی پاراستنی ئەو ماف و ئازادییانە و هەروەها دەبێتە بەربەست لە بەردەم فڕوفێڵێ پوچەڵا كردنەوەیان لە رێی دەرچواندنی یاسای تایبەتەوە. بەمەش رێز لە یاساكانی ئازادی و مافەكانی مرۆڤ و رێساكانیان دەگیرێت و دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئەو ئازادی و مافانە لە كۆمەڵگادا بە زیندویی بمێننەوە.
لەو دۆخە دەستوری و یاساییە نائاساییەی كە لە عیراق لە ئارادا بوو، دەسەڵاتێكی رەها بە سەرۆكی كۆمار دراوە و بۆتە هۆی ئەوەی سەرۆكی كۆمار هەر سێ دەسەڵات قۆرخ بكات كە ئەمەش گەیشتۆتە ئەو رادەیەی كە سەددام حسێن چەند جارێك بڵێ دەستوری كاتیی ساڵی 1970 "مەرەكەبی سەر كاغەزە". بۆیە لە ئەنجامی ئەمەدا، شتێكی ئاسایی بووە كە ئەم بارودۆخە ببێ بە مایەی پێشێل كردنی ماف و ئازادییە گشتییەكان بە بەردەوامی. سەرباری ئەوەی كە سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەسەڵاتی ئەوەی هەبوو كە بڕیاریش دەر بكات، ئەویش بەوەی كە دەسەڵات بدا بە دەزگا نادادوەرییەكان بۆ بە ئیعدام سزادانی هەموو ئەوانەی كە بیرو بۆچونی جیاوازیان هەیە كە ئەمەش دژی ئەو دەقە یاساییەیە كە دەڵێ " بە بێ دەق، نە تاوان هەیە نە سزا". ئەم پرنسیپە لە زۆربەی پەیمانە نێودەوڵەتییەكاندا جەختی لەسەر كراوە لەوانە جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤ، ئەویش لە هەردوو ماددەی 10و 11، لە كاتێكدا دەستورەكە خۆیشی لە ماددەی 19 دا تێیدا هاتووە "هاووڵاتییان لەبەردەم یاسادا یەكسانن، جیاوازی لە نێوانیان لە سۆنگەی رەگەزو نژادو زمان و رەچەڵەكی كۆمەڵایەتی و ئاینەوە نیە". هەروەها لە بڕگەی (ب)ی ماددەی 30 دا هاتووە "یاسا دەستەبەری یەكسانی لە وەرگرتنی پۆستە گشتییەكاندا دەكات". زۆربەی جار ئەو یەكسانییەی كە دەستور باسی لێوە دەكات تەنها پاش دابین كردنی مەرجە پێویستەكانی پیادەكردنی ئەو مافانە دێتە دی چونكە هەموو مافێك پێویستی بە هەندێ مەرجی دیاریكراو هەیە. بەڵام ئەو مافە سیاسی و مەدەنییانەی كە لە ماددە ناوبراوەكاندا بون، بە كردەوە هیچ بەهایەكی یاساییان نەبوو چونكە رژێم لەوەتەی لە ساڵی 1968 هاتۆتە سەر كار تا روخانی لە 9 ی نیسانی 2003 دا هەر خەریكی سیاسەتی بە بەعسی كردندا بووە و وای كردووە تەنها ئەندامانی حزبی بەعس بگەن بە پۆستە باڵاكانی دەوڵەت.
هەروەها یاسای ساڵی 1977 ی چاكسازیی سیستمی یاسایی جەختی كردۆتە سەر ناساندنی پۆستە گشتییەكانی دەوڵەت وەك پۆستی سیاسی چونكە یاساكە وەهای بۆ چووە كە فەرمانبەر یاسا جێبەجێ دەكات، یاساش بژاردەی ئابوری و كۆمەڵایەتییە كە ملكەچی یەكێتیی دیدو تێڕوانینی سیاسییانەی سەركردایەتییە.
دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دەروازەی چوارەمی بۆ دامودەزگاكانی كۆماری عیراق تەرخان كردووە و لەو دەروازەیەدا دەسەڵاتەكان لێك جیا نەكراونەتەوە، بەڵكو جەخت كراوەتە سەر بونی تەنها یەك دەسەڵات كە دەسەڵاتی دەوڵەتە. لەبەر ئەم هەڵوێستە، یاسادانەری عیراقی دەروازەی چوارەمی خستۆتە ژێر ناونیشانی دامودەزگاكانی كۆماری عیراق كە پێیان وتراوە "دەستەكان" نەك دەسەڵاتەكانی كۆماری عیراق. یاسادانەر كاتێك دەسەڵاتی دەوڵەتی وەك یەك دەسەڵات ناساندووە، ویستویەتی هەموو دەسەڵاتەكان بدا بە یەك كەس. هەموو ئەو دەوڵەتانەی كە سیستمی تاك حزبییان پیادە كردووە، پرنسیپی یەكپارچەیی دەسەڵاتیان پیادە كردووە. لە یاسای چاكسازیی سیستمی یاساییدا هاتووە كە "هەموو كۆمەڵگایەك یەك دەسەڵات هەیە، هەر دەوڵەتێكیش یەك دەسەڵاتی سیاسیی هەیە. ئەگەر یەك دەسەڵات لە دەوڵەتدا هەبێت، ئەمە بە مانای پوكانەوەی بیرۆكەی فرە دەسەڵاتی دێت و لە ئەنجامدا پێویستە چەند دەستەیەك هەبێ ئەركەكانیان جێبەجێ كردنی ئەو بژاردە یاسایی و كۆمەڵایەتی و سیاسییانە بێت كە سەركردایەتیی سیاسی لە رێگای دەرچواندنی یاساوە دیارییان دەكات"، لە كاتێكدا دەسەڵاتی دەوڵەت لە روی چۆنێتیی پەیدابونی دەوڵەتەكەوە لە چەندەها جۆری جیاواز پێك دێت.
ئەو دەستانەی كە دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دیاریی كردون بریتین لە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش، ئەنجومەنی نیشتمانی، ئەنجومەنی وەزیران و دادوەری.
دەستور لە ماددەكانی 37 تا 45 باسی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشی كردووە. ماددەی 37 بەم شێوەیە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەناسێ: "ئەو دەسەڵاتە باڵایەی دەوڵەتە كە لە 17ی تەموزی 1968 دا لێپرسراوەتیی بەدیهێنانی ویستی گەلی هێنایە دی بەوەی كە دەسەڵاتی لە رژێمی كۆنەپەرستی گەندەڵا سەندەوەو دایەوە بە گەل". ماددەی 38 دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنەكەی دیاری كردووە لەوانە هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆمار و جێگرەكەی و دەسەڵاتە رەهاكانی هەردوكیان لە بواری یاساداناندا. ئەم جۆرە ئەنجومەنەكە بووە ئەلتەرناتیڤی پەرلەمان لە دەوڵەتە دیموكراتەكاندا، تەنانەت بووە ئەلتەرناتیڤی گەلیش، لە كاتێكدا كە ئەم ئەنجومەنە هیچ شەرعیەتێكی دەستوریی نیە چونكە گەل نە پێكی هێناوە نە ئەندامەكانی دیاری كردووە، بەڵكو ئەنجومەنەكە پێش دەستور هاتۆتە كایەوەو ئەندامەكانی ئەندامی سەركردایەتیی حزبی بەعسن كە بەپێی ماددەی (37/ ب)ی دەستوری كاتی دانراون و تەنانەت ناویشیان تێدا هاتووە كە ئەمەش شتێكی سەیرە و لە هیچ دەستورێكی دەوڵەتاندا، بەتایبەتی دەوڵەتە كۆمارییەكان، نمونەی نیە چونكە دەستور ناوی ئەو كەسانە ناهێنێ كە دەسەڵاتی دەوڵەتیان گرتۆتە ئەستۆ، جگە لەوەی كە ئەمە لەگەڵا فیقهی دەستوریدا یەك ناگرێتەوە چونكە لە فیقهی دەستوریدا ئەو كەسانە دەبنە ئەندامی ئەنجومەنی یاسادانان و ویستی گەل دەردەبڕن كە لە هەڵبژاردنی گشتیدا و بە دەنگدانی نهێنی و راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن. دیارە هەموو پەرلەمانەكانی جیهان بە هەڵبژاردن پێكدێن. هەر بۆیە دەستوری زۆربەی دەوڵەتان، بە بێ گوێدانە سروشتی سیستمی سیاسیی حوكمڕان، پەرلەمان بە دەسەڵاتی یاسادانەری باڵای دەوڵەت دەناسێنێ چونكە لە لایەن هاووڵاتییانەوە هەڵبژێردراوە.
دیارە دەقی ماددەی 38 ی دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 لەگەڵا هەردوو بڕگەی یەكەم و دووەمی ماددەی 21 ی جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤ یەكناگرێتەوە كە جەختی كردۆتە سەر ویستی گەل و ئەم ویستە بە سەرچاوەی دەسەڵاتی حكومەت دادەنێت و ئەم ویستە لە رێی هەڵبژاردنێكی ئازادو بێگەرد و دەورییەوە گوزارشتی لێ دەكرێ و دەنگدان تێیدا بە شێوەیەكی نهێنی و بە یەكسانی بەڕێوە دەچێ، یاخود بە هەر شێوەیەكی تر بەرێوە دەچێ كە ببێ بە مایەی ئازادیی دەنگدان.
سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دوو چەشن دەسەڵاتی هەبوو: یەكەمیان ئەو دەسەڵاتانەیە كە لە دەستورو یاسا بەركارەكاندا هاتون و دووەمیان ئەو دەسەڵاتانەن كە بە بڕیارێكی ئەنجومەن یان بە پێی نەریتی كاركردنی خودی ئەنجومەنەكە پێی دراون. بۆیە سەرۆكی ئەنجومەن سەرۆكایەتیی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنەكەی كردووە، نوێنەرایەتیی كردووە، هەموو یاساو بڕیارەكانی ئەنجومەنی واژۆ كردووە و چاودێریی بەڕێوەچونی وەزارەتەكانی كردووە (ماددەی 44). جگە لەوە سەرۆكی ئەنجومەن بۆی هەبوو بە ئارەزوی خۆی ئەو بڕیارانە دەر بكات كە هێزی یاسایان هەبوە یان بڕیاری دیكەی گرنگ لە هەموو بوارەكاندا دەر بكات بەو مەرجەی كە ئەنجومەن بەپێی هەردوو ماددەی 42 و 43 رەزامەند بوو بێ، لە كاتێكدا كە ماوەی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنەكە بە هیچ شێوەیەك دیاری نەكرابوو، واتە سەرۆكی ئەنجومەن تا سكرتێری حزبی بەعس بێ هەر سەرۆكی ئەنجومەنە و بەم پێیە ئەو هەم سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشە هەم سەرۆكی كۆمارە، سەرباری لێپرسراوەتییەكانی تر. بڕگەی (أ) ی ماددەی 57 ی دەستور تێیدا هاتووە كە "سەرۆكی كۆمار سەرۆكی دەوڵەت و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە و دەسەڵاتی راپەڕاندن بە شێوەیەكی راستەوخۆ یان لە رێی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەگرێتە ئەستۆ"، واتە بەپێی ماددەی ناوبراو سیستمی حوكمڕانی سیستمێكی سەرۆكایەتی بووە و بەم هۆیەوە سەرۆكی كۆمار بۆتە فەرمانڕەوای دەستكراوەی وڵات.
هەروەها بڕگەی (ز) ی ماددەی 57ی دەستور تێیدا هاتووە كە "ماوەی سەرۆكایەتی حەوت ساڵە و یارای تازەكردنەوەی هەیە و لە رۆژی سوێند خواردنی دەستورییەوە دەست پێ دەكات". پاش پەسندكردنی پاڵاوتنەكە، راپرسی بۆ دەكرێ، ئەویش بەپێی بڕگەی (ج) ی هەمان ماددە. واتە سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەبێ سەرۆكی كۆمار بێ بەپێی ماددەی 38 ی دەستور، ئەوەش بەر لە هەمواركردنەوەی ئەو ماددەیە، چونكە ئەو بەپێی بڕگەی (أ) ی ماددەكە تاكە كاندیدە و بە هۆی ئەمەوە بەپێی دەستور هیچ ركابەری نیە. بەمجۆرە، دەقەكانی دەستورەكە بونەتە هۆی چەسپاندنی مانەوەی "سەركردە پێویستەكە" لە لوتكەی دەسەڵاتدا بە درێژایی ژیانی بە بێ ئەوەی هیچ ركابەرێكی هەبێت تا ئەو ماوەیەی كە رژێمەكە لە دەسەڵاتدا بێت. ئەوەش كە رویدا هەر وابوو.
جگە لەو ماددانەی كە تایبەت بە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشن كە لە چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی كۆمار دان، دەستور ماددەكانی 56 تا 59 ی بۆ سەرۆكی كۆمار تەرخان كردوە. لە ئاكامی ئەم رەوشە دەستورییە نامۆ و سەیرو سەمەرەدا كە لەهیچ شوێنێكی جیهاندا هاوشێوەی نیە، هەم دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی راپەڕاندن بە سەرۆكی كۆمار دراون، جگە لەوەی كە دەسەڵاتی دادوەریشی هەیە، وەك دواتر رون دەبێتەوە.
ماددەكانی 46 تا 55 بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) تەرخان كراون بەڵام لەم ماددانەدا ئەنجومەنی نیشتمانی مافی یاسادانانی لێ سەندراوەتەوە و وا دانراوە كە ئەم ئەنجومەنە شان بە شانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بۆی هەیە بەشدار بێ لە ئەركی یاسادانان چونكە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بە دەزگا باڵاكەی یاسادانان ژمێردراوە، بەمەش ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) پەراوێز خراوەو هیچ رۆڵێكی لە یاساداناندا نەما. بەپێی دەستور، ئەنجومەنی نیشتمانی لە ریزبەندیدا پاشكۆی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشە. بۆیە دروستە ئەوە بگوترێ كە ئەگەر لەو گۆشە نیگایەوە سەیری هەردوو ئەنجومەن بكەین كە كامیان زۆرتر ئەندامی سەركردایەتیی حزبی بەعس تێدایە، بۆمان دەردەكەوێ كە هەموو ئەندامانی سەركردایەتیی حزبی بەعسی ئەندامن لە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش، لە كاتێدا لە ناو ئەنجومەنی نیشتمانی تەنها یەك ئەندامی سەركردایەتیی حزبی بەعس هەیە، جگە لەوەی كە لە پێكهاتەی ئەنجومەنی نیشتمانیدا تەنها ئەوانە ئەندام بون كە پشتگیرییان لەسیاسەتی رژێمی بەعس دەكرد، ئەویش لە سۆنگەی شێوەی هەڵبژاردنی ئەندامەكانی ئەو ئەنجومەنەوە. لەم رووەوە یاسای چاكسازیی یاسایی تێدا هاتووە كە "لە پیادەكردنی دیموكراسیدا چ لە گۆشە نیگای مافی هەڵبژاردنی دامودەزگا دیموكراتییەكانەوە یان لە گۆشە نیگای مافی نوێنەرایەتییەوە، دەبێ هەموو ئەو كەسانە دور بخرێنەوە كە هەڵوێستێكی سیاسی یان ئابوری یان فیكریی دژ بە شۆڕش و بەرنامەكەیان هەیە". هەروەها راپۆرتی ناوەندیی كۆنگرەی نۆیەمی حزبی بەعس پێی لەسەر ئەم رێبازە داگرتووەو تێیدا هاتووە كە "ئەندامانی پارتی كۆمۆنیست... و ئەندامانی گروپە سیاسییە نۆكەرەكان و دوژمنانی شۆڕش و ئەندامە كۆنەكانی پەرلەمانەكانی سەردەمی پاشایەتی بۆیان نییە خۆیان بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی بپاڵێون". ئەمەش ئەوەی لێ دەكەوێتەوە كە ئەنجومەنی نیشتمانی هیچ دەنگێكی بەرهەڵستكاری تێ نەكەوێ. سەرەڕای ئەمە، وەك لە دەقەكانی دەستورەكە دەردەكەوێ، ئەنجومەنی نیشتمانی دەسەڵاتێكی ئێجگار كەمی هەبوو چونكە دەسەڵاتی یاسادانان لە بنەڕەتدا بە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و سەرۆكی كۆمار دراوە.
هەرچەند لە ساڵی 1980 یاسای ژمارە 55ی ئەنجومەنی نیشتمانی دەرچوو، بەڵام ئەم ئەنجومەنە بە درێژایی ماوەی كاركردنی بۆ زیاد لە بیست ساڵا هیچ یاسایەكی وەهای دەرنەكرد كە لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەوە هیچ كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر دۆخی وڵات و كۆمەڵگا هەبێت، كەچی لە بەرامبەردا هەر لە هەمان ماوەدا ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش سەدان یاسای گرنگی دەركردووە كە پەیوەندییان بە چارەنوسی گەل و نیشتمانەوە هەیە. ئەو یاسایانەش كە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دەری كردون، ئەنجومەنی نیشتمانی تەنانەت مافی نەبوو گفتوگۆشیان لەسەر بكات یان رای خۆی لە بارەیانەوە دەرببڕێت. بۆیە كاتێك پەرلەمان لە ژێر دەسەڵاتی سەركردەیەكی دیكتاتۆر بێت، دەبینین یاسا گوزارشت لە ویستی زۆرینەی پەرلەمانتاران ناكات بەڵكو گوزارشت لە ویستی سەركردە دیكتاتۆرەكە دەكات و ئەو پەرلەمانە دەبێتە دەسكەلاو روكەش و دەستوپێوەندی ئەو رژێمانەی كە بە شێوەیەكی فەرمی لاف و گەزافی دیموكراسی لێ دەدەن و وای نیشان دەدەن كە گوایە بنەمای دامودەزگا دەستورییەكانیان سەقامگیر كردووە، لە كاتێكدا لە پشت ئەم پەرلەمانە كارتۆنییەوە سیستمێكی دیكتاتۆر خۆی شاردۆتەوە. دەستوری كاتیی ساڵی 1970 هەردوو ماددەی 63 و 64ی بۆ دادوەری نەك بۆ دەسەڵاتی دادوەری تەرخان كردوە و لە ماددەی 63 دا بە هەر سێ بڕگەكەیەوە باسی كردووە كە دادوەری سەربەخۆیە و جگە لە یاسا دەسەڵاتی هیچ شتێكی تری بەسەرەوە نیە (بڕگەی أ) و مافی دادگایی بۆ هەموو هاووڵاتییان دەستەبەرە (بڕگەی ب)، لە كاتێكدا بڕگەی (ج) شێوەی پێكهێنان و پلەو دەسەڵاتەكانی دادگاكان و مەرجەكانی دانان و گواستنەوە و پلە بەرزكردنەوە و دادگایی كردن و خانەنشین كردنی دادوەرەكانی دیاری كردووە.
ناوەڕۆكی بڕگەی (أ)ی ناوبراو هیچ بەهایەكی راستەقینەی نیە چونكە دەستور لە ماددەی 57 دا دەسەڵاتی بە سەرۆكی كۆمار داوە دادوەرەكان دابنێت كە ئەمەش وا دەكات دادوەرەكان لە روی كردەیی و یاساییەوە هیچ سەربەخۆییەكیان نەبێ، جگە لەوەی كە دادوەریی عیراقی كە خۆی لە دادوەر و دادوەری گشتی دا دەبینێتەوە، دەزگایەكی سەر بە وەزارەتی داد بوو و لە هەمان كاتدا ملكەچی ئەو دادگا نائاساییانە بوو كە بڕیاریان لەسەر هەموو كەیسەكانی پەیوەست بە تۆمەتی سیاسی و كەیسەكانی ئاسایشی دەوڵەت دەدا. لەبەر ئەوە لە روی یاسایی و دەستورییەوە، دادوەریی عیراق دادوەرییەكی پەكخراوو بێدەسەڵات بوو. رژێمی بەعس نەك هەر دەسەڵاتە دەستوری و یاساییەكانی دەسەڵاتی دادوەریی زەوت كردبوو بەڵكو ئەمەی تێپەڕاند بوو و رۆڵی دادوەریی بە تەواوی پەراوێز خستبوو. ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش چەندان بڕیاری دەركردووە كە تێیدا دەسەڵاتی گرتنی هاووڵاتییانی بۆ ماوەیەك كە لە یەك ساڵا كەمتر نەبێ و لە پێنج ساڵا زیاتر نیە، داوە بە سەركردایەتیی لقەكانی حزبی بەعس و ئەنجومەنی گەل لە ناوچەكاندا بە بێ ئەوەی بچنەوە سەر رێسا جینائیەكانی عیراق و بەبێ ئەوەی یەك تۆزقاڵا رێز لە دەسەڵاتی دادوەری بگرن. ئەم جۆرە بڕیارە لەگەڵا سادەترین ماف و ئازادیی جاڕنامە نێودەوڵەتییەكان یەكناگرێتەوە و تەنانەت لەگەڵا خودی دەستوری كاتیی ساڵی 1970یش یەكناگرێتەوە چونكە ئەم دەستورە لە بڕگەی (ب) ی ماددەی 22 دا تێیدا هاتووە كە"تەنها بەپێی ئەحكامی یاسا، كەسێك دەگیرێت یان دەستبەسەر دەكرێت یان زیندانی دەكرێ یان دەپشكنرێت". دكتۆر مونزر فەزل لە كۆمێنتێكیدا سەبارەت بە سیستمی دادوەریی سەردەمی رژێمی بەعس گوتویەتی ئەو سیستمە "سیستمێكی نادادپەروەرانە بووە چونكە رژێمی ناوبراو لەم بوارەدا بە شێوەیەكی وا پێشێلكاریی ترسناكی كردووە كە نە لە عیراقدا نە لە مێژوی ناوچەكەدا نمونەی نیە".
دەستوری كاتیی ساڵی 1970 بە دەستورێكی نەرم دادەندرێ و لە هەمواركردندا هەنگاوی ئاڵۆزی ناوێ. بەپێی بڕگەی 2 ی ماددەی 66ی ئەم دەستورە "تەنها ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بە زۆرینەی دوو سێی ژمارەی ئەندامەكانی بۆی هەیە ئەم دەستورە هەموار بكاتەوە". كەواتە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش هەر كات ویستی و هەر چییەك بێت جۆری هەمواركردنەكە، دەتوانێ دەستورەكە هەموار بكاتەوە و ئەم ئەركە تەنها بەم ئەنجومەنە سپێردراوەو لەم بارەیەوە هیچ مەرج و میكانیزمی قورس دانەنراوە. تاكە مەرج كە دانراوە ئەوەیە كە دەبێ هەموار كردنەكە رەزامەندیی دوو سێی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشی لەسەر بێت. دیارە ئەم رێژەیەش لە سایەی رژێمێكی وەك رژێمی بەعس رێژەیەكی قورس نیە چونكە پێكهاتەی ئەنجومەنەكە سروشتێكی تایبەتی هەیە و پەیوەندیی بە حزب و دەوڵەتەوە هەیە. بە كردەوە، لەو گۆڕانكارییانەی كە بەسەر دەستوری كاتیی ساڵی 1970دا هاتون، دەركەوتووە كە هەمواركردنەوەی دەستورەكە زۆر ئاسان بووە. لەوەتەی ئەم دەستورە لە ساڵی 1970 دەرچووە، تا ساڵی 1995، 24 جار هەموار كراوەتەوە.
شایانی باسە كە زۆربەی هەمواركردنەوەكان بەو ئاراستەیە بووە كە زۆرتر دەسەڵات بخرێتە بەر دەستی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و سەرۆكەكەی. ئەمەش لە گەڵا نۆڕینی رژێمی بەعس بۆ دەستور زۆر گونجاوە چونكە حزبی بەعس بەم چەشنە سەیری دەستورەكەی كردووە كە نەخشە رێگایەكە بۆ كاری سەركردایەتیی سیاسی و پرۆگرامیی ئەو سیاسەتەیە كە سەركردایەتیی حزبی بەعس خوازیارە لە ئایندەدا لە رێی دەوڵەتەوە جێبەجێی بكات. بۆیە حزبی بەعس وەها تەماشای دەستوری كردووە كە گوزارشت لە تێڕوانین و بژاردە سیاسییەكانی سەركردایەتیی سیاسی دەكات. بە گوێرەی ئەم نۆڕینە، سەركردایەتیی رژێم چەندین تێكستی دەركردووە كە بە تەواوكەری دەقەكانی دەستور ژمێردراون و هەندێ جار بەسەر خودی دەستورەكەشدا زاڵا بون لەوانە پەیمانی ساڵی 1971 ی كاری نیشتمانی، راپۆرتی ساڵی 1974 ی كۆنگرەی نۆیەمی حزبی بەعس و یاسای ساڵی 1977 ی چاكسازیی سیستمی یاسایی.
لەوەی كە پێشتر باس كرا، ئەوە هەڵدەهێنجرێت كە باری دەستوری لە سایەی حوكمڕانیی بەعس دا بارێكی خراپ و شڕ بووە، مەگەر هەر ئاوا شرۆڤەی بۆ بكرێ كە بە هۆیەوە ویستراوە دەسەڵاتی رەهای دیكتاتۆر بچەسپێنرێت چونكە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش كە خۆی لە سەرۆكەكەیدا دەبینییەوە، هەر سێ دەسەڵاتی بە تەواوی قۆرخ كردبوو، ئەوەش بە پشت بەستن بە دەقە دەستورییەكان. بۆیە لە سایەی ئەم دۆخە نائاساییەدا، بەشداریی گەل لە دەسەڵاتدا، تەنانەت بە كەمیش، هیچ مانایەكی نەبوو، هەروەها باسكردنی ماف و ئازادییە گشتییەكانی هاووڵاتییان لە دەستورەكەدا لەبەر هەمان هۆ هیچ مانایەكی نەبوو. لێرەدا چاودێر دەتوانێ پرسیار لەسەر ئەوە بكات كە ئاخۆ دەقەكانی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 سەبارەت بە پەسندكردنی مافە نەتەوەییەكانی كوردی عیراق چەند كاریگەرو راستگۆ بون و ئایا لە ڕوی یاسایی و كردارەكییەوە تا چ رادەیەك لێیان رابینراوە لە سایەی ئەو دۆخە نائاساییەدا چارەسەر بۆ ئەم پرسە بدۆزنەوە. بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، بەشی دادێ بۆ ئەم بابەتە تەرخان دەكەین.
هەڵوێستی دەستوری 1970 بەرامبەر بە مافە
نەتەوەییەكانی گەلی كورد
دەقەكانی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 گرنگترین بۆچونەكانی حزبی بەعسیان چەسپاند، بەتایبەتی دروشمەكەی یەكێتی و ئازادی و سۆسیالیزم. لە یەكەم ماددەی دەستورەكەدا هاتووە كە "عیراق كۆمارێكی دیموكراتی گەلیی خاوەن سەروەرییە، ئامانجە بنەڕەتییەكەی بەدیهێنانی یەك دەوڵەتی عیراقی و دامەزراندنی سیستمی سۆسیالیستییە". ناوەڕۆكی ئەم ماددەیە لەو رووەوە كە بەرجەستەكەری خۆبەزلزانیی عەرەبە، لە ماددەی یەكەمی هەردوو دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1964 و 1968 ی عیراق رونتر و راشكاوەترە. هەروەها ماددەی سێیەمی دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 بۆ ئەو دانراوە تا ببێتە بەربەستێكی تۆكمە لە بەردەم حەزو ئاواتەكانی كورد. ئەم ماددەیە لە دوو بڕگە پێكدێت و تێیدا هاتووە كە "أ-سەروەریی عیراق پارچە پارچە ناكرێ، ب-خاكی عیراق پارچە پارچە ناكرێ و نابێ دەست لە هیچ بەشێكی هەڵبگیرێت".
ئامانجی ئەم دەقە سەرچاوەی نیگەرانی بووە لە لای هەموو رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عیراق بەبێ جیاوازی. ئەم دەقە لە لای ئەو رژێمانە دەقێكی پیرۆز بووە و مەبەستەكەی پاراستنی یەكپارچەیی عیراق بووە بەرامبەر بە گەلی كوردی عیراق بە شێوەیەكی سەرەكی. ئەمەش بۆ ئەوەیە كە گەلی كورد هەر لە سنوری ئەو دەوڵەتە قەتیس بكرێ، لە كاتێكدا كە عیراق لەوەتەی لە ساڵی 1921 دامەزراوە، هەر نەهامەتیی بۆ كورد هێناوە. مەبەستی ئەم دوو دەقە لە مەبەستی دەستورەكانی تر ناچێ چونكە كاتێك دەوڵەتانی تر ئەم دەقە دەخەنە ناو دەستورەوە، مەبەستیان ئەوەیە كە قەوارەی دەوڵەت لە هەر دەستدرێژییەكی دەرەكی بپارێزن و بە دیاریكراوی، ئەو دەستدرێژییەی كە سەرچاوەكەی دەوڵەتانی دراوسێیە. بەڵام ئەوەی كە لە دەستوری كاتیی 1970 دەبینرێت بە تەواوەتی پێچەوانەی ئەمەیە، چونكە رژێم لە دەستورەكەدا باسی پاراستنی سەروەری و خاكی عیراق دەكات بەرامبەر بەوە هەڕەشەیەی كە گوایە گەلی كورد و خواستەكانی پێكی دەهێنن، تەنانەت ئەگەر رژێمی عیراق پێویستی بەوە بێ كە دەست لە بەشێكی خاكی عیراقیش هەڵگرێ بۆ لاوازكردنی گەلی كورد، ئەوا سڵا لەم مەسەلەیە ناكاتەوەو جێبەجێی دەكات. بەكردەوە، رژێمی عیراق بە واژۆكردنی رێككەوتننامەی 6ی ئازاری 1975 لە جەزایر لەگەڵا ئێران، هەر وای كردووە، ئەویش بەوەی كە لەم رێككەوتننامەیەدا دەستی لە نیوەی شەتولعەرەب هەڵگرتووە، هەروەها دەستبەرداری هەندێ خاكی عیراقیش بووە، بەرامبەر بەوەی كە لایەنەكەی تر پابەند بێت بە وازهێنان لە پشتیوانی كردن لە شۆڕشی كورد و لەناوبردنی ئەو شۆڕشە لە روی سیاسییەوە. ئەمەش پاش ئەوە هاتۆتە دی كە رژێمی بەعس شكستی هێنا لە دامركاندنەوەی شۆڕش لە روی عەسكەرییەوە چونكە شۆڕشی كورد پشت ئەستور بوو بەپشتیوانیی گەل و بە شۆڕشێكی بەهێز دەژمێردراو توانی بووی زیانی گەورە لە سوپای عیراق بدات كە ئەمەش ببو بە مەترسییەكی گەورە لەسەر رژێمی بەعس.
پاش ئەوەی كە دەستور ئاوا باسی دەوڵەتی عیراقی كردووە، دەبینین بڕگەی (ب) ی ماددەی 5 تێهەڵدەچێتەوە و هەمان بۆچونی ناو دەستورەكانی پێشوو دوپات دەكاتەوە كە گوایە عیراق دەوڵەتێكی سەرتاپا عەرەبییە و تێیدا دێت كە "عیراق بەشێكی نەتەوەی عەرەبە". لە هەموو دەستورە كاتییەكانی پێشووی ساڵانی 1958 و 1964و 1968، گەلی كورد رەخنەی لە ناوەڕۆكی ئەم بڕگەیە گرتووە چونكە ئەم بڕگەیە دان بە بون و تایبەتمەندییە نەتەوەییەكانی گەلی كورددا نانێت، ئەویش لەبەر ئەوەی ئەگەر عیراق وەك دەوڵەتێكی عەرەبی بناسرێ، ئەوا ئەمە دەبێتە هۆی پەراوێز خستنی رۆڵی نەتەوە و گروپەكانی تری عیراق. دوبارەبونەوەی ئەم هەڵوێستە ملهوڕە لە دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 شتێكی ئاسایی بوو چونكە ئەم دەستورە لە سایەی فەرمانڕەوایی حزبی بەعسدا دەرچووە، هەرچەند بەعس بڵاوی دەكردەوە كە عیراق بەرەو دیموكراسی و هێنانە دیی ئاوات و ئامانجەكانی نەتەوەكانی دەبات، كەچی حزبی بەعس هەر سور بوو لەسەر دوبارەكردنەوەی ئەم تێڕوانینە لە ناو دەستوردا، بەتایبەتی ئەوەش لە بەرچاو دەگیرێت كە ئەم دەستورە پاش بەیاننامەی 11ی ئازاری 1970 دەرچووە كە بەیاننامەیەكە تێیدا دان بەوەدا نراوە كە گەلی كورد مافی خۆیەتی شاد بێ بە مافە نەتەوەییەكانی و هەروەها مافی ئۆتۆنۆمیشی هەیە، بەڵام هەڵوێستەكەی حزبی بەعس دەرهاوێشتەی رەگەزپەرستیی حزبی بەعسە كە سوكایەتی بە نەتەوە بچوكەكان دەكات و شانازی بە باڵادەستیی نەتەوەی عەرەبەوە دەكات و وا دەڕوانێتە عەرەب كە تایبەتمەندی و بەهرەی باڵاتری لە گەلانی تر هەیە. دیارە ئەم خۆبەزلزانینە نژادییەی بەعس لە بیری چادرنشینیی عەرەبی پێش ئیسلام وەرگیراوە.
هەرچەند حزبی بەعس شێت و شەیدای نژادپەرستیی كۆنی عەرەبییانەیە، بەڵام كاتێك دەچێتە سەر پێناسەكردنی بیروباوەڕی نەتەوەیی عەرەبچێتی (عروبە) لە بیرو بۆچونی خۆی هەڵدەگەڕێتەوە چونكە عەرەبچێتی لە پێوەری چادرنشینییە كۆنەكاندا واتای پەیوەندیی خوێن و رەچەڵەكی خێڵەكی دەدات، كەچی حزبی بەعسی وای بۆ دەچێ كە عەرەبچێتی هەست كردنە بە ئینتیما بۆ عەرەب و نیشتەجێ بون لە وڵاتە عەرەبییەكان و پەیڤین بە زمانی عەرەبی، ئەمەش بە گوێرەی ماددەی 10 ی دەستوری حزبی بەعس. بەمە حزبی بەعس دان بە نەتەوەكانی تردا نانێ كە لەگەڵا عەرەب لەسەر یەك خاك دەژین، ئەویش بە گوێرەی ماددەی 7ی دەستوری حزبی بەعس. ئەم تێڕوانینە لە راپۆرتی كۆنگرەی نەتەوەیی یانزەهەمی حزبی بەعسی سۆسیالیستی عەرەبدا جەختی كراوەتە سەرو تێیدا هاتووە كە "ئەو نەتەوانەی زمان و خەسڵەتی جیاواز لە زمانی عەرەبی و خەسڵەتی عەرەبیان هەیە و لە مێژە لە عەرەبستاندا دەژین وەك نەتەوەی كورد، بە پەیوەستی بە ریشە قووڵا بە نەتەوەی عەرەبەوە بەستراونەتەوە. ئەو نەتەوانە لە بنەڕەتدا لەوەتی پەیدا بون و بە درێژایی ئەو سەردەمە، لەسەر ئەو خاكە دەژین كە لە روی مێژوییەوە بەنیشتمانی عەرەب ناسراوە، هەرچەند لە نێوان پارچەكانی ناوی جیاواز هەیە و هەرچەند ئەو دەوڵەتانەش كە لەسەر ئەو خاكە دامەزراون ناوی جیاوازیان هەیە. ئەمەش مەسەلەیەكی گرنگە چونكە ئەو سەرزەمینەی كە ئەم نەتەوانە لەسەری دەژین، بەشێك بووە لەو دەوڵەتە عەرەبییەی كە هەزاران ساڵا لەمەوبەر دامەزراوە و دواترینیان دەوڵەتە گەورەكەی عەباسییەكانە و لە هەمان كاتدا ئەم خاكە نیشتمانی ئەو نەتەوانەشەو ئەمە زادەی داگیركردن و كاری زۆردارەكی و زەوتكردن نەبوە، بەڵكو ئەنجامی ئەو فاكتە مێژوییە بووە كە بە درێژایی هەزاران ساڵا دروست بووە". بەمجۆرە، حزبی بەعس و بە تەنیشتییەوە شۆڤێنیزمی عەرەبی هەوڵا دەدەن ناسنامەی كوردانە لە خاكی كوردستان بسەننەوە. ئەوەی كە لەم راپۆرتە هاتووە شتی هەلەق و مەلەقە چونكە دژی هەموو راستییە مێژویی و كۆمەڵایەتی و جوگرافییەكانە.
ئەم هەڵوێستەی حزبی بەعس بەشێكە لە چەندان هەڵوێستی شەرم ئامێز كە لەسەر دەستی شوڤێنیستەكانی نەتەوەكانی دەوروبەر روبەروی كورد بۆتەوە و بە ناوی ئاینەوە توانیویەتی هەستی ئاینیی كورد بقۆزێتەوەو پاشان بە ناشیرینترین شێوە بكەوێتە وێزەی كورد و بیانچەوسێنێتەوە، چ ئەو ئیمپراتۆریا ئیسلامییانە عەرەبی بوو بن یان فارسی یان توركی.
دوا شێوەی ئەم داپڵۆسین و تواندنەوەیەی كوردی عیراق لە شاڵاوە بەدناوەكانی ئەنفال بە ناوی ئیسلامەوە لە دژی كورد ئەنجام دراوە گوایە كورد كافر و گومڕاو دژی ئاینن و لە سەرەنجامدا سەرو ماڵیان حەڵاڵی عەرەبەكانن. لە ئاكامی ئەم شاڵاوانەدا مافە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەكانی مرۆڤ بە شێوەیەكی ترسناكانە و نەگریسانە پێشێل كران.
دوای ئەوەی كە دەستوری كاتیی ساڵی 1970 لە بڕگەی (أ) ی ماددەی پێنجەم جەختی كردە سەر عەرەبایەتیی عیراق، بڕگەی (ب)ی هەمان ماددە بە پێچەوانەی بڕگەی پێشووەوە دان بە راستیی پێكهاتەی نەتەوەیی عیراقدا دەنێ كە پێكهاتەیەكی فرە نژادە و تێیدا هاتووە "گەلی عیراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێ كە نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردە و ئەم دەستورە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد و مافە رەواكانی هەموو كەمینەكان لە چوارچێوەی یەكێتیی عیراقدا دەسەلمێنێ". دەقی ئەم بڕگەیە كە وەك جێبەجێ كردنێكی بڕگەی 10 ی بڕیاری ژمارە 288ی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش خراوەتە ناو دەستوری كاتیی ساڵی 1970، بە تەواوەتی لەگەڵا ناوەڕۆكی بڕگەی (أ) ی ماددەی پێنجەمی دەستور یەكناگرێتەوە چونكە بڕگەی (أ) متمانە بە ناوەڕۆكی بڕگەی (ب) ناهێڵێ. لە كاتێكدا بڕگەی (ب) ی ماددەی پێنجەم دان بە فرە نەتەوەیی عیراقدا دەنێ و هەروەها دان بەوەدا دەنێ كە كورد نەتەوەیەكی سەرەكییە و مافی رەوای هەیە، بڕگەی(أ) هەموو ناوەڕۆكی بڕگەی (ب) هەڵدەتەكێنێ، ئەویش بەوەی كە ناسنامەی تایبەتی ئەو نەتەوانە دەسڕێتەوەو كوردستانی عیراق دەكاتە بەشێكی نیشتمانی عەرەب و لە ئاكامدا ئەو كوردەش كە لە عیراقدا دەژی وەك ئەوەیان لێ دێ كە لەسەر خاكی عەرەب دەژین نەك لەسەر خاكی تایبەتی خۆیان.
بەم چەشنە، دەستوری كاتیی ساڵی 1970 كورد و نەتەوە ناعەرەبەكانی تری عیراقی كردۆتە بەشێكی نەتەوەی عەرەب و بە عەرەب ژماردونی و بەم شێوەیە وای لێ هاتووە كە بڕگەی (أ) ی ماددەی پێنجەم خۆی لە واقیعی جوگرافی و مێژویی و كۆمەڵایەتیی پەیوەست بە پێكهاتەی ئیتنیكیی عیراق بێئاگا دەكات چونكە عیراقی وا نیشان داوە كە تەنها نوێنەری نەتەوەی عەرەبە. ئەم بیرۆكەیە لەوەوە هاتووە كە ویستراوە رواڵەتی ناڕاست بۆ عیراق دابین بكرێ كە وەك ئەوە وایە عیراق تەنها لە یەك نەتەوە پێكدێت كە نەتەوەی عەرەبە. ئەمە لەكاتێكدا كە بڕگەی (ب) باسی ئەوە دەكات كە گەلی عیراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت كە نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردە، سەرباری نەتەوەكانی تر و دان بە مافە رەواكانیشیاندا دەنێ.
بەڵام دەستور لە ئاستی مەسەلەیەكی گرنگ خۆی بێدەنگ كردووە، ئەویش ئەو شێوە یاساییەیە كە گوزارشت لە راستیی بونی دوو نەتەوەی سەرەكی دەكات كە یەكێكیان دەسەڵاتدارو جێبەجێكەری راستەقینەی دەسەڵاتە، ئەوی دیكەش بۆ ئەوە تێدەكۆشێ تاكو بەشداری لە فەرمانڕەواییدا بكات.
جەخت كردنی هەموو دەستورە كاتییەكانی پاش كودەتای 14ی تەموزی 1985 – لە روانگەی تەنگبینیی نەتەوەییەوە- لەسەر ئەوەی كە عیراق بەشێكی نەتەوەی عەرەب پێكدێنێ، با بە گوزارەی جیاوازیش بێت، پێشێل كردنێكی رونی دەستورە لە ئاستی نەتەوە ناعەرەبەكانی عیراق و لەگەڵا هەموو راستییە مێژویی و جوگرافییەكانی تایبەت بە پێكهاتەی عیراقی ئەمڕۆ یەكناگرێتەوە، بە تایبەتی كە چەندان بەڵگەنامەی نێوخۆیی نێودەوڵەتی، لەوانە دەقی بەڵگەنامە دەستورییەكانی خودی عیراق، راستیی فرەیی عیراقیان سەلماندووە. دیارە گەلی كورد بە بەردەوامی ئەوەی رەت كردۆتەوە و سەركردایەتییەكەی دژی ناوەڕۆكی ئەو دەقانەی بووە. لە ساڵی 1958 یش، كاتێك یەكەم دەستوری كاتی دەرچوێنرا، كورد تێبینیی واقیعی و زانستییانەی لەسەر ئەم دەستورە هەبووە و بە دڵنیاییەوە ئەمە دەستورە كاتیییەكانی دیكەش دەگرێتەوە، چونكە ناوەڕۆكی ئەم ماددەیە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە عیراقی ئەمڕۆ بە كورد و عەرەب و نەتەوەكانی ترەوە و بە عیراقە عەرەبییەكەی و كوردستانەكەی بەشی عیراقەوە، هەر هەموی بەشێكن لە نەتەوەی عەرەب و نیشتمانیشیان بەشێكە لە نیشتمانی عەرەب.
پەیمانی كاری نیشتمانیی ساڵی 1971 كە حزبی بەعس دەری كردووە، لە ماددەیەكی تایبەت بە مەسەلەی كورد، ئەم هەڵوێستەی دەستوری تۆكمەتر كرد چونكە لە بڕگەی 2 دا باسی ئەوە كرا كە شادبونی كورد بە مافە نەتەوەییە رەواكانی، لەوانە ئۆتۆنۆمی، دەبێ لە چوارچێوەی یەكێتیی سیاسیی عیراقدا بەرێوە بچێت و هەروەها دەبێ لەسەر ئەو بنەمایە هەڵسوڕێ كە عیراق بەشێكی نیشتمانی عەرەب پێك دەهێنێ كە گوایە ئەمە ئازادی و مافە رەواكانی نەتەوەو كەمینەكان دەستەبەر دەكات. واتە سودمەندبونی گەلی كورد لە مافە نەتەوەییەكانی دەوەستێتە سەر رادەی باوەڕهێنان بەوەی كە عیراق بە كوردستانی باشورەوە بەشێكی نەتەوەی عەرەب پێكدێنێ و بە بێ سەلماندنی ئەم مەسەلەیە، شتێك نیە پێی بگوترێ مافی نەتەوەییەكانی گەلی كورد.
هەروەها لە بڕگەی 6 ی پەیمانی ناوبراودا هاتبوو كە "تێكۆشانی ئایدیۆلۆژی و سیاسیی بەردەوام دژی گروپ و رەوتە شوڤێنی و گۆشەگیرو جیابونەوەخوازو نەتەوەییە توندڕەوەكان مەرجێكی بنەڕەتیی پاراستنی چارەسەری ئاشتییانەو دیموكراتییانەی مەسەلەی كوردە، لە لایەك بۆ دەستەبەركردنی پەرەسەندن و لە لایەكی ترەوە بۆ پاراستنی یەكڕیزیی نیشتمانی و وەرچەرخانە شۆڕشگێڕییەكان روەو بەدیهێنانی ئەركە نیشتمانی و نەتەوەییەكان". لەم بڕگەدا دەردەكەوێ كە چارەسەری كردارەكیی مەسەلەی نەتەوەیی كورد و چەسپاندنی دەقەكانی بەیاننامەی 11ی ئازار بە شێوەیەكی یاسایی، لە مەرجە بنەڕەتییەكانی چارەسەرە دیموكراتییەكانی مەسەلەی كورد نیە، بەڵكو مەرجە بنەڕەتییەكە درێژەپێدانی تێكۆشانی ئایدیۆلۆژی و سیاسییە دژی رەوتە شۆڤێنی و ئۆپۆرتۆنیستەكان كە خۆیان لە كۆمەڵانی خەڵكی جیا دەكەنەوە.
بێ لەوە، دەستوری كاتیی ساڵی 1970 لە بڕگەی (ب) ی ماددەی پێنجەمی ناوبراودا رونی كردۆتەوە كە عیراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت كە یەكێكیان نەتەوەی عەرەبە و ئەوەی دیكە نەتەوەی كوردە. لە ئەنجامدا كورد دەبێتە نەتەوەیەكی سەرەكیی عیراق كە ئەمەش لێكەوتەی یاسایی گرنگی دەبێ لەوانە رێ نەدان بە بێبەش كردنی نەتەوەیەكی سەرەكیی دەوڵەت لە مافە نەتەوەییەكانی. جا ئەگەر ئەمە رویدا، وەك ئەوەی كە لە عیراقدا رویداوە، ئەوا ئەم كارە بە پێشێل كردنی ئاشكرای ئەو پەیمان و ریسا نێودەوڵەتییانە دادەندرێ كە عیراق پەسندی كردون.
هەروەها ئەم بڕگەیە جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە مافە نەتەوەییەكانی كورد لە چوارچێوەی عیراقدا پەسند كراون بەڵام ناوەڕۆكی پەسندكردنەكە دیار نیە كە ئاخۆ لەسەر بنەمای ئۆتۆنۆمییە یان سیستمی فیدرالی. بەڵام ئەگەر بچینەوە سەر بەیاننامەی 11ی ئازاری 1970، بۆمان دەردەكەوێ كە ئەم پەسندكردنە لەسەر بنەمای ئۆتۆنۆمیی ناوخۆیی دێتە دی. هەر ئەو بڕگەیە ئاماژەی بۆ بونی نەتەوەی تر كردوە لە عیراق جگە لە كورد و عەرەب بەڵام ناوی نەبردون كە ئەمەش مایەی رەخنە گرتنە لە دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 كە باشتر بوو بە ناو ناوی ئەو نەتەوانە بێنێ كە توركمان و ئاشوری و كلدانن. بڕگەكە دانی بە مافە رەواكانیاندا ناوە بەڵام جۆری ئەو مافانەی دیارە نەكردووە. لێرەدا شایستەی ئاماژە پێ كردنە كە پەیمانی كاری نیشتمانی باسی مافی ئەو نەتەوانەی نەكردووە. هەروەها بڕیاری ژمارە 89 ی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش كە لە 24 ی كانونی دووەمی 1970 دەرچوێنراوە و باسی بەخشینی مافی رۆشنبیری بە توركمانەكان دەكات، زۆر كاری پێ نەكرا، بەڵكو تەنها بۆ ماوەی دوو ساڵا كاری پێ كراو دواتر هەموو خوێندنگە توركمانییەكان هەڵوەشێنرانەوە و باقی بڕگەكانی تری بڕیارەكە دیزە بەدەرخۆنە كران و شێوێندران تا لە دواییدا بڕیارەكە بە تەواوەتی پوچەڵا كرایەوە و نەما.
دیارە ئەمە ئاشورییەكانیش دەگرێتەوە كە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بڕیاری ژمارە 251 ی لە 16 ی نیسانی 1972 بۆ دەركردون و تێیدا مافی رۆشنبیریی ئیداریی بە سریان زوبانەكان، واتە ئاشورییەكان و كلدان و سریانەكان، داوە. بەڵام ئەمەش لە سیاسەتێكی تاكتیكی بەولاوە هیچی تر نەبوو و هەوڵا دراوە لە رێی ئەو بڕیارەوە ئاواتە نەتەوەییە سیاسییەكانی ئاشورییەكان پوچەڵا بكرێنەوەو تێكهەڵكێشی رژێمی بەعسی دەسەڵاتدار بكرێن. شێوە و وردەكاریی جێبەجێ كردنی ئەم بڕیارانە و سەرەنجامی كۆتاییان، دەرخەری چرووكیی مەرامەكانی حزبی بەعسن.
دەستوری كاتیی ساڵی 1970 یەكەم دەستوری عیراقە كە لە روی تیۆرییەوە دانی بە فەرمیبونی زمانی كوردیدا ناوەو لە بڕگەی (ب) ی ماددەی 7 دا هاتووە كە "زمانی كوردی لە ناوچەی كوردنشنیدا، شان بە شانی زمانی عەرەبی، زمانێكی فەرمی دەبێ". ئەم بڕگەیە جێبەجێ كردنی بڕیاری ژمارە 288 ی 11 ی ئازاری 1970 بوو كە لە بڕگەی دەیەمی بڕیارەكەدا هاتبوو كە دەبێ دەستوری كاتی هەموار بكرێتەوە، بەڵام دەقە دەستورییەكە چوارچێوەی تیۆرییانەی خۆی تێنەپەڕاند كە ئەمەش مەبەستی سەرەكیی حكومەت بوو، دەنا لە ناوچەی كوردنشین جێبەجێ نەكراو لە بنەڕەتدا شوێن و سنوری ناوچەی كوردنشین هەر دیاری نەكرا، جگە لەوەی كە پاش پەسندكردنی ئەم مەسەلەیە لە بەیاننامەی 11 ی ئازار و دەستوری كاتیی ساڵی 1970 و ماددەی 2 ی یاسای ژمارە 33 ی ساڵی 1974 ی ئۆتۆنۆمیدا، گەلی كورد نەیتوانی سود لەو مافە وەرگرێ، تەنانەت دامودەزگاكانی ئۆتۆنۆمیش بە درێژایی ئەو ماوە دورو درێژە، نەیانتوانی یاسای ناوبراو جێبەجێ بكەن، بەتایبەتی ئەوەی كە پەیوەندیی بە بەكارهێنانی زمانی كوردییەوە هەبوو. ئەمە لە كاتێكدایە كە ئەم مافە دەستورییە لە سەرەتای سییەكانی سەدەی بیستەمەوە، بۆ كورد سەلمێنراوە، كاتێك لە ساڵی 1931دا یاسای زمانە لۆكالەكان دەرچوو و تێیدا ئەو ناوچانە دیاری كران كە دەشێ زمانی كوردیی تێدا بەكار بهێنرێ. ئەو ناوچانەش یەك بە یەك ناویان لە یاساكەدا هاتبوو.
یەكێ لە خاڵە نهێنییەكانی بەیاننامەی 11ی ئازاری 1970، ئەنجامدانی سەرژمێر بوو لە ماوەی ساڵێك پاش راگەیاندنی بەیاننامەكە و جێبەجێ كردنی ئۆتۆنۆمیی سەلمێنراو پاش چوار ساڵا لە راگەیاندنی بەیاننامەكە، بەڵام رژێمی بەعس نیازی چارەسەركردنی مەسەلەی كوردی نەبوو، بۆیە سودی لەم بەیاننامەیە وەرگرت بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی خۆی و لەم رووەوە گرەوی لەسەر كات دەكرد. بە هۆی ئەمەوە، وردە وردە لە هەموو ئەو شتانە پەشیمان بۆوە كە پێشتر لە بەیاننامەی ئازاردا پەسندی كردبون، هەرچەند خودی بەیاننامەكە پڕ كەموكوڕی بوو. بۆ نمونە، سەرژمێرەكە ئەنجام نەدرا، لە كاتێكدا سەرژمێرەكە زۆر گرنگ بوو بۆ دیاریكردنی سنوری ناوچەی ئۆتۆنۆم بەو چەشنەی كە بڕگەی 14ی بەیاننامەكە لێوەی دواوە كە ئەمەش ئەو ناوچانەی گرتۆتەوە كە زۆرینەی كورد تێیدا دەژیان. بەڵام ئەم پێوەرە كە بۆ دیاریكردنی سنوری ناوچەی كوردنشین پشتی پێ بەسترا، خۆی لە خۆیدا پێوەرێكی سەقەت بوو و باشتر وا بوو سنوری كوردستانی عیراق كە ئۆتۆنۆمیی تێدا سەروەر دەبوو، لەسەر بناغەی واقیعی جوگرافی و مێژویی گەلی كوردستانی عیراق و خاكەكەی دیاری بكرایە چونكە ئۆتۆنۆمی بە ناوچەیەك یان بە چەند ناوچەیەكی دەوڵەتێكی یەكگرتوو دەدرێ. هۆی بەخشینی ئۆتۆنۆمی بەو ناوچەیە یان بەو ناوچانە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو ناوچەیە یان ئەو ناوچانە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە كە لە ناوچەكانی تریان جیا دەكەنەوەو دەشێ ئەو تایبەتمەندییە نەتەوەیی بێت یان جوگرافی یان مێژویی یان هەر جیاكەرەوەیەكی تر.
ئامانجی سەرەكیی ئۆتۆنۆمی لە یاسای ناوخۆییدا پاراستنی نەتەوەیەك یان گروپێكی نژادییە كە لە هەرێمێكی دیاریكراوی دەوڵەتێكدا دەژیت و ئەو هەرێمە لە روی مێژویی و جوگرافییەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، لە كاتێكدا كە خودی دەوڵەتەكە دەوڵەتێكی فرە رەگەزو فرە ئیتنیكە. سەرەنجام، چەمكی ئۆتۆنۆمی زۆر بە توندی بە پرنسیپی نەتەوەكانەوە بەستراوەتەوە.
ئەو سەرژمێرەی كە نیاز وایە ئەنجام بدرێ، دوا خراو لە هەمان كاتیش پرۆسەی تەعریبیش هەر بەردەوام بوو. لە ئەنجامی بەردەوامبون لەسەر پرۆسەی تەعریب، متمانە نەماو كێشەو گێچەڵا هاتە ئاراوە. ئەمەش شەڕێكی ناڕاگەیەندراو بوو دژی گەلی كورد چونكە دیاریكردنی سنوری ناوچەی كوردنشین دەیتوانێ گەلێك گرفتی هەڵپەسێردراو لە نێوان هەردولا چارەسەر بكات. جا لەبەر ئەوەی ئەم مەسەلەیە ئەو خاڵە سەرەكییە بوو كە چارەسەری زۆر گرفتی هەڵپەسێردراوی پێ دەكرا، چەند سنوری ناوچەی كوردنشین درەنگ دیاری بكرایە، ئەوەندەش جێبەجێ كردنی ئەو ئۆتۆنۆمییەی كە هەردولا وا رێككەوتبون كە لە ماوەی چوار ساڵا بەدیی بهێنن، درەنگ دەكەوت. ئەو كێشە و گرفتانەی كە لە نێوان هەردولا سەریان هەڵدا، چونە سەر رووپەڕی رۆژنامەكان. لە كۆتایی ساڵی 1972دا رۆژنامەی "سەورە"ی ئۆرگانی حزبی بەعس زنجیرە وتارێكی بڵاوكردەوە، تێیدا هێرشی كردە سەر سەركردایەتیی پارتی دیموكراتیی كوردستان و زۆر تۆمەتی خستە پاڵا و وای نیشاندا كە ئەو سەركردایەتییە پابەند نیە بە گیانی هاوپەیمانی و بەیاننامەی 11 ی ئازار. لەو لاشەوە، رۆژنامەی "تەئاخی"ی ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان زنجیرەیەك وتاری هاوشێوەی بڵاوكردەوە.
كێشەكانی نێوان هەردولا پەرەیان سەند. هۆكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە رژێمی بەعس نیازی خراپ بوو و راستگۆ نەبوو لە چارەسەركردنی مەسەلەی كورد بە جۆرێك كە بگونجێ لەگەڵا حەزو ئاواتەكانی گەلی كورد، بەڵكو ئەوەی كە حزبی بەعس هەوڵی بۆ دەدا ئەوە بوو كە هەموو شتێك بە ئارەزوی ئەو بەڕێوە بچێ بەبێ گوێدانە لاكەی تر كە پەیوەندیی بەبابەتەكەوە هەیە و نەشیدەویست گوێ لە راو بۆچونی بگرێت. ویستی یاسایەك بۆ بەرجەستەكردنی ئەو ئۆتۆنۆمییە دەر بكات كە لە بەیاننامەی ئازاری 1970 دا باسی لێوە كرا بوو، بەڵام خوازیار بوو تەنها یاساكە دەركاو كارێكی وا بكات تێڕوانینی ئەو لە ناو یاساكەدا زاڵا بێ بۆ ئەوەی پلان و بەرژەوەندییەكانی خۆی تێدا مسۆگەر بكات بەبێ ئەوەی كورد بەشداریی تێدا بكات. هەر بۆیە بەیاننامەی ئازاری 1970 بە ناوی حزبی بەعسەوە دەرچووە، لە كاتێكدا كە ئەو بەیاننامەیە لە ژێر كاریگەریی شۆڕشێكی سەرسەختدا دەرچووە كە تەمەنی نۆ ساڵا بوو و هەروەها بەیاننامەكە زادەی دانوستانێكی دژوار بوو لە نێوان هەردولادا كە ماوەیەكی زۆری خایاند. ئینجا بۆ ئەوەی خاڵەكانی بەیاننامەكە بە رێكوپێكی جێبەجێ نەكرێن، حزبی بەعس داوای لە سەركردایەتیی بارزانی كرد، پرۆژەیەكی تایبەت بە ئۆتۆنۆمی پێشكەش بكات. ئیدی سەركردایەتیی بارزانی لە 9ی ئازاری 1973 دا پرۆژەی خۆی سەبارەت بە ئۆتۆنۆمی پێشكەش بە رژێم كرد. بەڵام ئەم پرۆژەیە پشت گوێ خرا و رژێم هەر وەڵامی نەدایەوە. تاكە وەڵام كە پارتی دیموكراتی كوردستان لە حزبی بەعسی وەرگرت، ئەو یاسایەی ئۆتۆنۆمی بوو كە رژێم پاش پێشكەش كردنی ئەو پرۆژەیە بە شێوەیەكی تاكڕەوانە دەری كرد و هەر ئەم یاسایەش بوو كە بووە سەرەتای دەستیپَكردنەوەی شەڕ. پارتی شاندێكی بۆ بەغدا نارد بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر رەوشی گشتی و یاسای ئۆتۆنۆمی بەڵام چاوپێكەوتنەكە هیچ ئاكامێكی باشی لێ نەكەوتەوە چونكە حزبی بەعس سور بوو لەسەر ئەوەی كە دەبێ پارتی رەزامەندی لەسەر یاساكەی حكومەت نیشان بدا بەبێ هیچ جۆرە هەمواركردنێك. ئەمەش كارێكی دژوار بوو چونكە یاساكەی رژێم پڕ كەموكوڕی بوو. شاندی ناوبراو داوای كرد جێبەجێ كردنی یاساكە بۆ ماوەی شەش مانگ دوا بخرێ بۆ ئەوەی هەردولا ماوەیان هەبێ بۆ تاوتوێ كردنی بەڵام سەركردەكانی حزبی بەعس ئەمەیان رەت كردەوە گوایە بەڵێنیان داوە رێككەوتننامەكە لە كاتی خۆیدا جێبەجێ بكرێ. سەددام حسێن كە ئەوسا جێگری سەرۆكی كۆمار بوو، بە شاندی كوردی گوتبوو "دەبێ رەزامەند بن بەو یاسایەی ئۆتۆنۆمی كە دەرمان كردووە و بە پێچەوانەوە شەڕ دەقەومێ و ئەنجامی ئەو شەڕەش لە هەموو بارودۆخێكدا لە قازانجی ئێوەدا نابێت. ئەگەر ئێمە نەمانتوانی بە شەڕ لەناوتان بەرین، ئەوا ناچار دەبین لە شەتولعەرەبدا تەنازول بۆ ئێران بكەین و بەڕەكەتان لە ژێر پێدا راكێشین".
لە 11ی ئازاری 1974 دا ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش دوو بڕیاری لەمەڕ مەسەلەی كورد دەركرد. یەكێكیان بڕیاری ژمارە 347 بوو كە باس لە هەمواركردنەوەی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دەكات و بەم پێیە ئەم بڕگەیە خرایە سەر ماددەی 8 ی دەستورەكە كە دەڵی "ج- ئەو ناوچەیەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن، بەو جۆرەی كە یاسا دیاریی دەكا، ئۆتۆنۆمیی دەبێ". بڕیارەكەی تر بڕیاری ژمارە 248 بوو كە بە هۆیەوە یاسای ژمارە 33ی ساڵی 1974 ی یاسای ئۆتۆنۆمی دەرچووە.
كەواتە پاش هەمواركردنەوەی دەستور، ئینجا دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دانی بەوەدا نا كە ئەو ناوچەیەی كە زۆرینەی دانیشتوانی كوردن، بەو جۆرەی كە یاسا دیاریی دەكات، ئۆتۆنۆمیی دەبێ، ئەویش بەپێی بڕگەی (ج) ی ماددەی هەشتەمی دەستور. بەڵام ئەم داننانە دەستورییە كە گوایە لە بنەڕەتدا بۆ چارەسەركردنی مافە نەتەوەییەكانی كورد داهاتووە و تێیدا دان بەوەدا نراوە كە گەلی كوردستان دەبێتە خاوەن هەرێمێكی نەتەوەیی لە چوارچێوەی یەكێتیی عیراقدا، ناوەڕۆكی مافی ئۆتۆنۆمیی رون نەكردۆتەوە و هەروەها ئەو دەڤەرەشی دیاری نەكردووە كە ئەو مافەی پێ دراوە، ئەوە نەبێ كە لە بڕگەی ناوبراودا بنچینەیەكی داناوە بۆ پشت پێ بەستن بۆ دیاریكردنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی كە ئەو ناوچانەی دەگرێتەوە كە كورد تێیدا زۆرینەی دانیشتوان پێكدێنێ. ئەمەش بە كەموكوڕییەكی گەورەی ئەو دەستورە دادەندرێت كە دەبوایە چوارچێوە گشتییەكەی ئۆتۆنۆمی دیاری بكات نەك هەموو مەسەلە سەرەكییەكان بۆ ئەو یاسایە بهێڵێتەوە كە مافە دەستورییەكە و ناوچەی ئۆتۆنۆم دیاری دەكات، چونكە لە سیستمی ئۆتۆنۆمیدا هەرێم توخمێكی بنەڕەتی پێكدێنێ، جگە لەوەی كە ئۆتۆنۆمیی ناوخۆیی تەنها خواستێكی نەتەوەیی نیە بۆ وەرگرتنی بەشێكی دەسەڵاتە گشتییەكان، بەڵكو پەیڕەوكردنی فەرمانڕەوایی و بەرێوەبردنیشە لەسەر خاكی هەرێمێكی نەتەوەیی دیاریكراودا لە ناو دەوڵەتدا.
دیارە سەلماندنی ئۆتۆنۆمی بۆ ناوچەی كوردستانی عیراق بەم واتایە دێت كە دەبێ ناوچەی كوردنشین لە یەك هەرێم كۆ بكرێتەوە، ئەو هەرێمەش لە لایەن دامەزراوە لۆكالەكانی تایبەت بە یاسادانان و راپەڕاندن بەڕێوە دەبرێت، ئەویش بەو چەشنەی كە دەستوری 1 ی كانونی دووەمی ساڵی 1948 ی ئیتالیا كردویەتی، كاتێك كۆمارەكەی بەسەر ناوچەو هەرێم و شارەوانیدا دابەش كردووە (ماددەی 14) و بۆ هەر هەرێمێك پەیكەرێكی رێكخراوەیی دیاری كردووە. لە ماددەی 15 ی ئەم دەستورەدا هاتووە كە هەرێمەكان ئۆتۆنۆمییان هەیە و هەر یەكێكیان یەكەیەكی سەربەخۆی خاوەن دەسەڵات و ئەركی تایبەتە بەو جۆرەی كە لە دەستوردا دیاری كراوە. بەم پێیە، هەرێمەكان لە هەموو بوارەكاندا دەسەڵاتی یاسادانان و بەرێوەبردن و داراییان هەیە، ئەویش بە گوێرەی ماددەكانی 117 و 118و 119ی دەستورەكە.
هەروەها دەستوری 9 ی كانونی یەكەمی 1931 ی ئیسپانیا لە سیستمی ناوچەكاندا جیاوازییە نەتەوەییەكانی لەبەرچاو گرتووە و بە پێویستی زانیوە كەمینەكان ئۆتۆنۆمییان هەبێت. لە ماددەی 11ی دەستوری ناوبراودا هاتووە كە "ئەگەر چەند هەرێمێكی دراوسێی یەكتری كە هەمان روخساری مێژویی و كەلتوری و ئابورییان هەیە، لەسەر ئەوە رێك كەوتن كە لە ناوچەیەكی سەربەخۆ رێك بخرێن و ببن بە ناوكی یەكەیەكی ئیداریی سیاسیی لە ناو دەوڵەتی ئیسپانیا، بەپێی ماددەی 12 ی دەستور سیستمی خۆیان دادەنێن". كەواتە دەسپێشخەری بۆ پێشنیاركردنی ئەو سیستمە بۆ خودی ناوچەكە دەگەڕێتەوە كە خۆی سیستمەكە دادەنێ و پاشان راپرسیی لەسەر دەكرێ، ئینجا دواتر دەخرێتە بەردەم پەرلەمانی ناوەندی تاكو پەسەندی بكات. هەر كاتێك لەم بارەیەوە ناكۆكی هاتە ئاراوە، ئەوا بە گوێرەی ماددەی 12 ی دەستور ناكۆكییەكە لە دادگای گەرەنتییە دەستورییەكان یەكلایی دەكرێتەوە. ناوچەی ئۆتۆنۆم لە ئیسپانیا دەسەڵاتی یاسادانان و راپەڕاندن و ئیدارە و دادوەریی هەیە و ئەم دەسەڵاتە لە دەستوردا باس كراون نەك لە یاسای ئاساییدا. بەم شێوەیە ئەم ئەزمونەی ئۆتۆنۆمی لە ئیسپانیا زۆر جیاوازە لە ئەزمونەكە ئۆتۆنۆمی لە عیراق چونكە دەستوری كاتیی ساڵی 1970 دوای ئەوەی كە لە 11ی ئازاری 1974دا هەموار كرایەوە، نەچۆتە سەر باس كردنی مەسەلە جەوهەرییەكانی تایبەت بە سیستمی ئۆتۆنۆمی. تەنانەت یاسای ئۆتۆنۆمیش هیچ ناوەڕۆكێكی راستەقینەی نەبوو وهیچ بەهایەكی سەبارەت بە ئامانجە نەتەوەییەكانی گەلی كورد نەبوو چونكە ژمارەیەكی زۆر كەموكوڕیی هەبوو. ئەو یاسایە لە لامەركەزییەتێكی ئیداریی ناوچەیی بەولاوە هیچی تر نەبوو و بە هیچ شێوەیەك روخساری سیاسیی پێوە دیار نیە بە بەراورد لەگەڵا ئۆتۆنۆمییەكانی ئیتالیاو ئیسپانیا چونكە نەچۆتە سەر باسكردنی شێوەی دابەشكردنی سەروەریی ناوخۆیی بە مانا تایبەتەكەی كە روخسارێكی سیاسیی هەیە وەك لە دەوڵەتەكانی تردا دەبینرێ و پەیوەندیی بە ئەركە بنچینەییەكانی راپەڕاندن و یاسادانان و دادوەرییەوە هەیە، هەروەها ئەم یاسایە رێكخستنێكی فیدرالی نیە چونكە عیراق لە سایەی یاسای ئۆتۆنۆمیدا دەوڵەتێكی ساكارە، لە كاتێكدا فیدرالی تەنها لە دەوڵەتێكی ئاوێتە دێتە دی. بەڵگەش ئەوەیە كە لە عیراقدا لە روی دابەشكردنی سەروەریی ناوخۆییەوە تەنها یەك دەستور هەبوو و لە سایەی یاسای ئۆتۆنۆمیدا سەروەری بەسەر دەزگا ناوەندی و دەزگاكانی ئۆتۆنۆمیدا دابەش نەكرا بوو چونكە ماددەی 1/ ج وای داناوە كە ناوچەی ئۆتۆنۆم یەكەیەكی ئیداریی خاوەن سوبێكتێكی وێژەیی ئۆتۆنۆمدارە. ئاشكراشە كە دەستەواژەی ئیدارە بە مانای سەروەری نایەت چونكە ئیدارە بریتیە لە جێبەجێ كردنی یاسا و رایی كردنی كاروباری رۆژانە، لە كاتێكدا ئۆتۆنۆمی روخسارەكانی سەروەری دەگرێتە خۆ كەچی ناوچەكە بە كردەوە هیچ كات ئیدارەیەكی خۆیی نەبوە. سەبارەت بە بڕیارە یاساییەكانی دامودەزگاكانی ئۆتۆنۆمی، یاسای ناوبراو لە ماددەی (19/ ب) دا باس دەكا كە دەبێ ئەو بڕیارانە لەگەڵا دەستوری وڵات و یاساو سیستمەكاندا بگونجێن. بۆیە لێرەدا ئەوە رون دەبێتەوە كە ئەو بڕیارە یاساییانە لە روی هێزی یاساییەوە تەنانەت لە ئاستی سیستمەكانیش نەبون.
سەبارەت بە دەسەڵاتی دادوەریش، دەبینین مەبەست لەم دەسەڵاتە بونی چەند دادگایەكە و لەم نێوەندەدا دەبێ دادگایەكی باڵا هەبێت وەك دادگای تێهەڵچونەوە یان دادگای تانەگرتن. ئەم جۆرە دادگایەش لە سایەی یاسای ئۆتۆنۆمیدا، لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی وجودی نەبوو، بەتایبەتی كە لە ماددەی 4ی یاساكەدا تێیدا هاتبوو كە "سەربەخۆیەو جگە لە یاسا ملكەچی هیچ شتێكی تر نیە و پێكهاتەكانی لە ناوچەكەدا بەشێكی جیانەكراوەی رێكخستنی دادوەریی كۆماری عیراقن".
سەبارەت بە دەسەڵاتی راپەڕاندنیش، یاساكە لە ماددەی (13/ و) دا باس لەوە دەكات كە سەرۆكی كۆمار بۆی هەیە سەرۆكی ئەنجومەنی راپەڕاندن لابەرێ و بە لابردنی سەرۆكی ئەنجومەنی راپەڕاندن ئەنجومەنەكە بە هەڵوەشاوە دەژمێردرێ.
یەكێكی تر لە كەموڕییەكانی یاساكە، دیاری نەكردنی سنوری ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردنشینە. لە بڕگەی (أ) ی ماددەی یەكەمدا هاتووە كە "ناوچەی كوردستان ئۆتۆنۆمیی دەبێ و لە هەر جێیەكی ئەم یاسایە ناوی بێت، بە ناوچە ناوی دێت". بڕگەی (ب)ی هەمان ماددە تێیدا هاتووە كە "ناوچەكە بەپێی ئەو شوێنانەی كە كورد تێیدا زۆرینەی دانیشتوانە، دیاری دەكرێ و سەرژمێری گشتی وەك لە بەیاننامەی 11 ی ئازاردا هاتووە سنوری ناوچەكە دیاری دەكات و لەم رووەوە تۆمارەكانی سەرژمێری ساڵی 1957 بە بنچینەی دیاریكردنی روخساری نەتەوەیی زۆرینەی رەهای دانیشتوان، لەو شوێنانەی كە سەرژمێری گشتییان تێدا ئەنجام دەدرێ، دادەندرێ". ئەم بڕگەیە ئاماژەی بەو بنچینانە كردووە كە سنوری ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردستانیان پێ دیاری دەكرێ بە جۆرێك كە ئەو ناوچەیە ئەوانە بگرێتەوە كە كورد تیایاندا زۆرینەیە. هەروەها تۆمارەكانی سەرژمێری ساڵی 1957 كراونەتە پێوەر بۆ دیاریكردنی ئەو بنچینەیە.
هەرچەند بنچینەی نابراو كە بۆ چارەسەركردنی ئەم بابەتە دانراوە، زۆر كەموكوڕیی تێدایە چونكە ئەم بنچینەیە بنچینەیەكی جێگیر نیە و رژێم مەبەستی بوو لەم رێیەوە روبەری ناوچەی كوردستان بچوك بكاتەوەو پانتاییەكی فراوانی لێ داببڕێ و بە دەوڵەتی ناوەندییەوە بیلكێنێ، بەڵام حزبی بەعس تەنانەت پابەندی ئەم بنچینەیەش نەبوو و هەروەها پابەندی سەرژمێری ساڵی 1957یش نەبوو بۆ دیاریكردنی سروشتی نەتەوەیی زۆرینەی رەهای دانیشتوان و لەم سەروبەندەدا لە كاتی جێبەجێ‌كردنی یاسای ئۆتۆنۆمیدا لە ساڵی 1974، زۆر ناوچەی گرنگی كوردنشینی لە پارێزگاكانی كەركوك و موسڵا و دیالە قرتاند، تەنانەت بەر لەوەش كە لە ساڵی 1977 سەرژمێر بكات. بۆیە بەم پێیە، لە 74 هەزار كیلۆمەتری دوجا كە روبەری كوردستانە، رژێمی بەعس. 39938 كیلۆمەتری دوجا لە خاكی كوردستان قرتاند.
كاتێك لە ساڵی 1977 دا سەرژمێری گشتی ئەنجام درا، رژێم بە چەندان رێوشوێنی جیاواز هەوڵیدا واقیعی نەتەوەیی ئەو ناوچانە بگۆڕێ كە بەتەما بوو لە هەرێمی كوردنشین بیانقرتێنێ و بە دەوڵەتی ناوەندییەوە بیانلكێنێ. هەر بۆ نمونە، لە سەرژمێری ساڵی 1957 دا رێژەی كورد لە كەركوك 48,3% بوو، هی عەرەب 28,3% بوو، كەچی لە سەرژمێری ساڵی 1977دا ئەم رێژەیە بە قازانجی عەرەب گۆڕاوە و بۆتە 44,4% بۆ عەرەب و 37,6% بۆ كورد. بەمەش رژێمی دەسەڵاتدار توانی درزێكی گەورە بخاتە سیستمی ئۆتۆنۆمی بە قازانجی خۆی. ئێمە لێرەدا هاوڕاین لەگەڵا رای دكتۆر محەمەد عومەر مەولود كە وتویەتی "ئەم كارە رۆڵێكی گەورەی لە شكست پێهێنانی سیستمی ئۆتۆنۆمیدا لە عیراق هەبوو چونكە ئەم كارە كوردی بێئومێد كرد لە بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەكانیان و رژێم لەبری ئەوەی دان بە مافە رەواكانیاندا بنێت، كەوتە زەوت كردنی زەوییەكانیان". جا لەبەر ئەوەی بونی هەرێم بەڵگەی بونی تایبەتمەندیی نەتەوەییە، داننان بە مافی ئۆتۆنۆمی بۆ گروپێكی دیاریكراو دەبێ هاوتەریب بێ لەگەڵا داننان بە بونی هەرێمێك وەك توخمێكی سەرەكیی بیرۆكەی ئۆتۆنۆمی، لە كاتێكدا دیاریكردنی سنوری هەرێمی ئۆتۆنۆم لە لایەن حكومەتی ناوەندییەوە بەو جۆرەی كە خۆی دەیەوێ و بەبێ رەزامەندیی لاكەی تر كە پەیوەندیی بە مەسەلەكەوە هەیە، شتێكە لەگەڵا كڕۆكی سیستمی ئۆتۆنۆمی وەك رێكخستنێكی یاسایی ناوخۆیی بۆ چارەسەركردنی گرفتی ناكامڵبونی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییە جیاوازەكان ناگونجێ. بۆیە لێرەدا دەوڵەت هەوڵا دەدا ئاواتی دانیشتوانی خۆی بەدی بێنێ و تایبەتمەندییەكانیان بپارێزێ، ئەوەش بۆ گرنگیی هەرێم بۆ گروپە ئیتنیكییەكە و بۆ رێزلێنان لە هەستی ئەو گروپانە. هەر لەبەر ئەوە هەندێ لە دەستورەكان رێ نادەن بەبێ رەزامەندیی گروپەكانی هەرێمەكە، دەستكاریی هەرێمی ئۆتۆنۆم بكرێت. لەوانە، بۆ نمونە، ماددەی 18 ی دەستوری ساڵی 1936 ی یەكێتیی سۆڤێت كە تێیدا هاتووە "بە بێ رەزامەندیی كۆمارە یەكگرتووەكان نابێ دەستكاریی خاكی ئەو كۆمارانە بكری". هەروەها لە ماددەی 84 ی دەستوری ساڵی 1977 دا هاتووە كە "بەبێ رەزامەندیی كۆماری ئۆتۆنۆم نابێ دەستكاریی سنوری هیچ كۆمارێك بكرێ". دەستوری ساڵی 1948 ی ئیتالیاش لە ماددەی 132 دا رێی داوە بەپێی یاسا دەستورییەكان هەندێ لە ناوچەكانی لێك بدرێن یان ناوچەی تازە دروست بكرێ، ئەویش پاش راوێژ لەگەڵا ئەنجومەنەكانی ناوچەكە، هەروەها بەپێی یاسا دەستورییەكان رێ دراوە دەڤەر و شارەوانییەكان لە هەندێ ناوچە جیا بكرێنەوە و بخرێنە سەر ناوچەی تر، پاش روێژ لەگەڵا ئەنجومەنی دەڤەرەكان، ئەوەش بەپێی یاسایەكی ئاسایی یان لە رێی راپرسییەوە. هەروەها ماددەی دووەمی دەستوری ساڵی 1978 ی ئیسپانیا تێیدا هاتووە كە "دەستور دان بە مافی ئۆتۆنۆمی بۆ نەتەوەكان و ناوچەكانیان دەنێ و ئەو مافەش دەستەبەر دەكات".
كەچی لە عیراق دەبینین ماددەی (8/ج) ی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 یاسای ژمارە 33 ی ساڵی 1974 ی راسپاردووە بنچینە گشتییەكانی سیستمی ئۆتۆنۆمی دابنێت، كەچی لەو یاسایەش مەسەلە جەوهەرییەكانی تایبەت بەم سیستمە دیاری نەكراون و هەروەها لە دەقەكاندا باسی چەمكە یاساییەكەی ئۆتۆنۆمی نەكراوە و بەپێی بڕگەی (ج) ی ماددەی 1، كوردستان كراوەتە یەك یەكەی ئیداری نەك یەك یەكەی سیاسی كە لە ئەنجامدا چەمكی ئۆتۆنۆمی وای لێ هات كە تەنها لە دەورو خولی ئیدارە بسوڕێتەوە بە رادەیەك كە لامەركەزییەتێكی ئیداریی تێنەپەراند و نەگەیشتە ئاستی حوكمڕانی. ئەمەش وای لە هەندێ كەس كردوە بڵێن دەتوانین سروشتی یاسای ئۆتۆنۆمی دیاری بكەین بەوەی كە یاسایەكی رێكخراوەییە و ناوچەی كوردستانیش لە پارێزگایەك لە ناو یەك دەوڵەت بەولاوە هیچی تر نیە، لەكاتێكدا سیستمی ئۆتۆنۆمی لە بنەمادا سیستمێكە بۆ حوكمڕانی و ئیعتباری سیاسیی هەیە و تەنها رێوشوێنێكی بەڕێوەبردن نیە وەك یاسای ناوبراو بانگەشەی بۆ دەكا چونكە ئۆتۆنۆمی لە بنچینەدا بۆ ئەوە هاتووە كە كێشەیەكی سیاسیی ئاڵۆزی لە عیراق پێ چارەسەر بكرێت.
سەرەڕای هەموو ئەمانە، هیچ دەقێكمان لە یاسای ئۆتۆنۆمیدا نەدۆزیوەتەوە ئاماژە بۆ پرنسیپی سەربەخۆیی بكات، لە كاتێكدا سەربەخۆیی ناوخۆیی توخمێكی بنەڕەتیی مانای ئۆتۆنۆمی پێكدێنێ، واتە سەربەخۆیی ئەو دامودەزگایانەی كە دەسەڵات لە ناوچەی ئۆتۆنۆم هەڵدەسوڕێنن، واتە ئەو دامودەزگایانەی كە ئەركی فەرمانڕەوایی و بەڕێوەبردن جێبەجێ دەكەن بۆ هێنانە ئارای دەسەڵاتی سیاسی و ئەنجومەنی سیاسیی تایبەت و سەربەخۆی جیاواز لە دەسەڵاتی ناوەندی و ئامانجەكەی بەڕێوەبردنی هەرێمە لەسەر ئەو بنەمایانەی كە گوزارشت لە حەزو ئاواتەكانی خەڵكی هەرێمەكە دەكەن. بە پێچەوانەوە، یاساكە چەندەها دەقی تێدایە جەخت دەكەنە سەر پرنسیپی یەكێتیی دەوڵەت وەك بڕگەی (ج) ی ماددەی یەكەم و وەك ماددەی (د) ی هەمان ماددە كە تێیدا هاتوە "ناوچەكە بەشێكی جیانەكراوەی خاكی عیراقە و گەلەكەی بەشێكی جیانەكراوەی گەلی عیراقە"، ئەمەش لە كاتێكدا كە چەمكی ئۆتۆنۆمی پێویستی بەوەیە كە دان بە هەردوو پرنسیپی سەربەخۆیی ناوخۆیی و یەكێتیی دەوڵەتدا بنرێ و توخمەكانی لێك ئاڵانیان دیاری بكرێن.
كاتێك بڕگەی (و) ی ماددەی یەكەمی ئۆتۆنۆمی باسی ئەوەی كردووە كە "دامودەزگاكانی ئۆتۆنۆمی بەشێكن لە دامودەزگاكانی كۆماری عیراق"، نە ئەم یاسایە و نە دەستوری كاتیی ساڵی 1970 بە هیچ شێوەیەك باسی ئەو گەرەنتییە دەستوری و یاساییانەیان نەكردووە كە ئەو دامودەزگایانە پێویستیان پێیەتی، ئەویش بۆ رێگرتن لە دەستدرێژی كردنە سەر دەسەڵات و مافەكانیان، بەتایبەتی كە ئەو دەسەڵات و مافانە لە بنەڕەتدا لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندییەوە بۆی دەستنیشان كراون.
جگە لەوانەی كە باسمان كردون، یاساكە زۆر كەموكوڕیی دیكەی تێدایە چونكە ئەو یاسایە لە ژینگەیەكی دەستوری و سیاسیی وا دەرچووە كە تاكڕەویی دەسەڵاتی ناوەندی تێدا زاڵا بووە و هەر بۆیەش ئەم یاسایە زادەی ژینگەكەیە، تەنانەت حكومەتی ناوەندی خۆی دەستپێشخەر بووە لە زەوتكردنی ئەو مافانە لە كورد كە لەمەوبەر، لە سایەی حكومەتەكانی پێشوودا كورد، بەدەستی هێناون. بەمجۆرە، یاسای ئۆتۆنۆمی هیچ ناوەڕۆكێكی بۆ ئۆتۆنۆمی نەهێشتەوەو ئۆتۆنۆمییەكەی كردە ناوێكی بێ مانا.
سەرباری پشتگیریمان لەو راو بۆچونانەی كە دەربارەی یاسای ناوبراو گوزارشتیان لێ كراوە، دەبینین رژێمی بەعس تەنانەت دەقە پەسندكراوەكانی خۆیشی پێشێل كردووە و هیچی بۆ گەلی كورد نەهێشتۆتەوە، بەتایبەتی لە قۆناغەكانی پاش دەرچونی یاساكە. ئەمە بەم واتایە دێت كە یاساكە هەر بە مردویی لە دایك بووە كە ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كە ئەزمونی ئۆتۆنۆمی وەك سیستمێك بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی نەتەوەیی كورد لە عیراق شكستی هێناوە.
رژێمی بەعس هەمووی چەند مانگێك بەسەر راگەیاندنی بەیاننامەی 11ی ئازاری 1970 دا تێپەڕی بوو، كاتێك لە سەرەتای ساڵی 1971 دا دەستی بە سیاسەتی تەعریب كردو كەوتە دەركردنی دەیان هەزار كوردی فەیلی بۆ دەرەوەو دەست بەسەر موڵك و سامانیاندا گرت بەو بیانووەی كە ئەمانە بە رێچەڵەك ئێرانین و رەگەزنامەی عیراقیان نیە. لە نیسانی ساڵی 1980دا رژێم دیسان نزیكەی سەد هەزار شیعەی كورد و عەرەبی دەركرد و هەمو ئەو بەڵگەنامانەی لێ سەندنەوە كە دەیسەلمێنن ئەمانە لە باوك و باپیرەوە عیراقین. بەر لەوەش كە خێزانەكان لە عیراق دەر بكرێن، رژێم هەموو گەنجەكانی بە تەمەن 16 تا 35 ساڵی دەستگیر كرد.
رژێم لەم كارەیدا سودی لەو كەموكوڕییە وەرگرت كە لە یاسای ساڵی 1924 ی رەگەزنامەی عیراقدا هەیە كە تێیدا عیراقییەكان بەسەر تەبەعیەی ئێرانی و تەبەعیەی عوسمانی دابەش كراون. لە ساڵی 1963دا كاتێك حزبی بەعس بۆ یەكەم جار هاتە سەر كار، یاسای رەگەزنامەی عیراقی هەموار كرایەوە و دەسەڵات بە وەزیری ناوخۆ درا رەگەزنامە لە هەر عیراقییەك بسەنێتەوە. كاتێكیش حزبی بەعس لە ساڵی 1968 دا گەڕایەوە سەر حوكم، سود لەو یاسایە وەرگیراو بەم هۆیەوە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش چەندەها بڕیاری ستەمكارانەی دەركرد.
بیانوی رژێم گوایە هاووڵاتییە كورد و عەرەبە دەركراوەكان عیراقی نین، هیچ بنەمایەكی نەبوو و تەنانەت دژی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 و یاساكانی رەگەزنامەش بون چونكە ژمارەیەكی زۆر لە دەركراوەكان بەڵگەنامەی یاساییان هەبوو. هەر بۆ نمونە یاسای ژمارە 42 ی ساڵی 1924 ی رەگەزنامەی عیراق و یاسای ژمارە 43 ی ساڵی 1963 رەگەزنامە كە حزبی بەعس خۆی دەری كردووە و بڕگەی دووەمی ماددەی 15ی جاڕنامەی جیهانیی ساڵی 1948 ی مافەكانی مرۆڤ، هەمویان هاوڕان لەسەر رێ نەدان بە بێبەش كردنی هیچ كەسێك لە رەگەزنامەكەی بە شێوەیەكی ستەمكارانە، جگە لەوەی كە ئەم كارە پێشێل كردنی ئاشكرای دەقەكانی دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 بوو چونكە لایەنی نامرۆڤانە و نایاسایی ئەم دەركردنە، زۆر ئاكامی خراپی لێ كەوتەوە و بوو هۆی پارچە پارچە كردنی خێزان كە بە ناوكی كۆمەڵگا دەژمێردرێ و دەستورەكە لە ماددەی 11 و پەیمانی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان دەستەبەری پاراستنیان كردووە و ساغیان كردۆتەوە كە خێزان مافی ئەوەی هەیە كە كۆمەڵگا و دەوڵەت بیپارێزن و بەو چاوە سەیری بكەن كە یەكەیەكی كۆمەڵایەتیی سروشتی و بنچینەییە لە كۆمەڵگادا. ئەم كارە ستەمكارانە پێشێل كردنێكی ئاشكرای دوو مەرجە سەرەكییەكەی بەدەستهێنانی رەگەزنامەن، واتە پرنسپیەكانی خوێن و لەدایكبون. هەروەها ئەو كردارانەی كە رژێمی بەعس لەم بارەیەوە ئەنجامی داون و ئەو شاڵاوانەی دەركردن پێشێل كردنێكی ئاشكرای دەقی ماددەی (16/ 3)ی جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤن.
شایانی باسە كە رژێمی بەعس لە كاتێكدا كە رەگەزنامەی لە سەدان هەزار عیراقی داماڵی و بە زۆر لە وڵاتی خۆیان دوری خستنەوە، رەگەزنامەی عیراقیی پێشكەش بە عەرەبی وڵاتە عەرەبییەكان بەخشی و لەم كارەیدا گوێی نەداوەتە پابەندبون بە مەرجەكانی بەخشینی رەگەزنامە بەپێی یاسای ژمارە 42ی رەگەزنامەی عیراق، جگە لە بەخشش و سەلماندنی مافەكانی كاركردن و دامەزراندن لە عیراق.
لە ماوەی ساڵانی 1975- 1978 دا رژێمی عیراق زێدەتر لە 250 هەزار خێزانی كوردی لە گوندەكان راگواستووە و ئاواییەكانی وێران كردوون و ناچاری كردون لە ئۆردوگای زۆرەملێ بژین كە ئەمەش پێچەوانەی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 یە كە لە هەردوو بڕگەی (ب) و (ج)ی ماددەی 16 دا دەستەبەری ئەوەی كردووە كە خاوەنێتیی تایبەتی تاكەكان بپارێزێ، هەروەها ئەم كارە دژی ناوەڕۆكی ماددەی 24ی دەستورەكەیە كە دەستەبەری ئەوەی كردووە كە هاووڵاتی ئازادە لە هاتوچۆدا لە هەموو وڵات. جگە لەوە، رژێمی بەعس لە ساڵی 1988 دا تاوانی ئەنفالی دەرهەق بە گەلی كورد ئەنجام داوە. لە راستیشدا ئەنفال بە كردەوە لە ساڵی 1983 دەستی پێ كردووە، كاتێك بارزانییەكان شوێنبزر كران و ئاكامەكانی لەناوبردنی 8000 بارزانی بوو.
لە 29 ی ئازاری 1987 دا ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بڕیاریدا عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە عەلی كیمیاوی هەموو دەسەڵاتێكی مەدەنی و ئەمنی و عەسكەریی پێ ببەخشێ، لەوانە دەسەڵاتی دەركردنی فەرمان بۆ بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و چۆڵكردنی گوندەكانی كوردستان و ناچاركردنی دانیشتوانەكەیان بە خۆڕادەست كردن بە دامودەزگا ئەمنی و عەسكەرییەكان و ئەگەر گوندنشینەكان لە كاتی بۆردومان كردنی گوندەكان بە تۆپ و موشەك و فڕۆكەی جەنگی توانییان رابكەن، بۆی هەیە بە چەكی كیمیایی لێیان بدات، بەڵام بە هۆی بۆردومانی سەختەوە زۆربەیان ناچار بون خۆیان رادەستی دەزگا ئەمنی و عەسكەرییەكان بكەن كە ئەوانیش گواستییانەوە بۆ ناوچە بیابانەكانی باشوری عیراق و لەوێ هەمویان بەكۆمەڵا لەناو برد، لەوانە منداڵا و ژن و بەساڵاچووەكان. ژمارەی ئەمانە بە زێدەتر لە 182 هەزار كەس دادەنرێ. هەروەها رژێم لە 16ی ئازاری 1988دا شاری هەڵەبجەی بە چەكی كیمیایی بۆردومان كرد. هەڵەبجە یەكەم شوێنی كوردستان نەبوو كە بە چەكی كیمیایی بۆردومان بكرێ بەڵكو پێشتریش چەندەها شوێنی تر لە بالیسان لە پارێزگای هەولێر، قەرەداغ لە پارێزگای سلێمانی و ئاغجەلەر لە پارێزگای كەركوك و چەند گوند و ناوچەیەكی تری كوردستان بە چەكی كیمیایی بۆردومان كرا بون. تا ئێستا ئاسەواری بۆردومانی كیمیایی لە ناوچە بۆردومانكراوەكان ماوە و توشبووەكان هەر بە دەم ئاسەوارەكانییەوە دەناڵێنن.
رژێم بەم تاوانەی ساغی كردۆتەوە كە هەموو ناوەڕۆكی ماددەكانی دەستوری كاتیی ساڵی 1970 هیچ بەهایەكیان نیە و هەموو ئەو ماددانەی كە مافی نەتەوەیی تێدا بۆ كورد سەلمێنراوە و ئۆتۆنۆمیی تێدا بۆ گەلی كورد بە رەوا زانراوە، وەك ماددەكانی 5/ ب، 7/ب، 8/ج لە مەرەكەبی سەر كاغەز هیچی تر نین. ئەم تاوانانە پێشێل كردنێكی روونی دەقی خودی دەستورەكەن، بەتایبەتی لە دەروازەی دووەمدا كە تایبەتە بە بنەما كۆمەڵایەتی و ئابورییەكانی كۆماری عیراقن وەك ماددەكانی 10 و 11 و 15و 16، هەروەها پێشێل كردنێكی ئاشكرای زۆربەی دەقە دەستورییەكانی دەروازەی سێیەمن كە تایبەت بە ماف و ئەركە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتین لەوانە ماددەكانی 19و 20و 21و 22و 24و 26و 32و 33.
رژێمی عیراق تەنانەت پاش راپەڕینی ئازاری 1991ی گەلی كوردستانیش هەر بەردەوام بوو لەسەر سیاسەت و ئامانجەكانی گۆڕینی واقیعی دیموگرافیی ناوچە كوردنشینەكانی پارێزگاكانی كەركوك و موسڵا و دیالا. لەوێ دەركردنی هەموو ئەوانەی كە دژی جێبەجێ كردنی بڕیاری ژمارە 199ی 16ی ئەیلولی 2001ی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بون، هەر بەردەوام بوو. لەو بڕیارەدا دەبوایە هەموو عیراقییەك كە تەمەنی 18 ساڵی تەواو كردبوو، داوای گۆڕینی نەتەوەكەی بكات لە نەتەوەی كوردەوە بۆ نەتەوەی عەرەب، ئەمەش پاش ئەوە هات كە هەموو هەوڵێك بۆ "راستكردنەوە"ی نژاد درا. رژێم هەر بەوە دانەكەوت كە ئەم بڕیارە تەنها بەسەر كورددا بسەپێنێ، بەڵكو هەمان فشاری خستە سەر هاووڵاتییە توركمانەكانی هەندێ ناوچەی كەركوك بۆ جێبەجێ كردنی بڕیاری ناوبراو یان راگواستنیان لە سۆنگەی فاكتەری تایفەگەری و نژادییەوە.
ئامانجی ئەم بڕیارە، شان بە شانی چەندەها بڕیار و هەنگاوی تر كە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و دامودەزگا ئەمنی و حزبییەكان پلانیان بۆ داناوە، جێبەجێ كردنی سیاسەتە شۆڤێنییەكەی رژێم بوو دەرهەق بە گەلی كورد و نەتەوەكانی تر كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا دژی سادەترین بەهاو چەمكەكانی پەیوەست بە پاراستنی مافەكانی مرۆڤە كە لە زۆر دیكۆمێنتی نێودەوڵەتی پشت راست كراونەتەوە و جەختیان لەسەر كراوە و خودی عیراق زۆربەی پەسند كردووە. هەروەها ئەم كارو كردارانە لەگەڵا خودی دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 دا یەكناگرێتەوە كە لە زۆر شوێن باسی پێویستیی پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و نەتەوە پێكهێنەرەكانی گەلی عیراقی كردووە لەوانە بڕگەی (ب) ی ماددەی 5 و هەردوو ماددەی 10 و 19ی دەستورەكە.
بەمجۆرە، رژێمی عیراق داننانە ساختەكەی بە مافی ئۆتۆنۆمیی كوردی كردۆتە پەردەیەك كە لە پشتییەوە هەر بەردەوام بووە لەسەر چەوساندنەوەی نەتەوەیی دەرهەق بە كورد بە دزێوترین شێوە كە لە جیهاندا زۆر بەدەگمەن نمونەی هەیە. ماكس ڤان دیر شتۆیل بڕیاردەری پێشووی مافەكانی مرۆڤ لە عیراق باسی كردووە كە "رژێمی عیراق لە پێشێل كردنی مافەكانی مرۆڤدا، لە ناو هەموو رژێمەكانی پاش جەنگی دووەمی جیهاندا، خراپترین رژێمە" چونكە زیاد لە سێ دەیە بەردەوام بووە لەسەر ئەنجامدانی دزێوترین و فراوانترین پێشێلكاریی مافی مرۆڤ لە عیراق و مافی هەموو رەوتە سیاسییەكانی خستۆتە ژێر پێ. ئەم رژێمە لەگەڵا نەتەوەكان (كورد و توركمان و ئاشوری) سیاسەتی چەوساندنەوەی نەتەوەیی و رەگەزی و لەگەڵا شیعەكان سیاسەتی چەوساندنەوەی تایفەگەریی پیادە كردووە و هۆكانی لێكترازان و پەیدابونی رق و كینەی لە نێوان رۆڵەكانی كۆمەڵگای عیراق دروست كردووە.
دەستورە كاتییەكەی ساڵی 1970 كە دیكۆمێنتە بنچینەییەكەی عیراق بووە بە درێژایی ئەو ماوەیە و تا رژێم لە ساڵی 2003 روخاوە كاری پێ كراوە، پاراستنی ماف و حەز و ئاواتەكانی هاووڵاتییەكانی، بە هەموو نەتەوەیی و نەتەوەو سیاسی و دینییەكانیان، لەبەرچاو نەگرتووە چونكە كۆمەڵگای عیراق وەك كۆمەڵگایەكی دیكە لە چەندان نەتەوە پێكدێ و هەر نەتەوەیەكیش خەسڵەت و زمان و كەلتوری خۆی هەیە، كەچی ماددەی 39 ی دەستورەكە ئەو هەموو تایبەتمەندییەی هەڵوەشاندۆتەوەو مافی نەتەوە ناعەرەبەكانی پێشێل كردووە، ئەویش كاتێك لەو سوێندە دەستورییەی كە دەبێ سەرۆك و ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش بیخۆن و تێیدا دەبێ بەڵێن بدەن بە پابەندبون بە بیروباوەڕی كودەتاكەی 17- 30 ی تەموزی 1968 و وەدیهێنانی ئامانجەكانی یەكگرتنەوە و ئازادی و سۆسیالیزم كە حزبی بەعس كردویەتی بە ئامانجەكانی نەتەوەی عەرەب. چێتر وا بوو ئەم ماددەیە زۆرتر جەخت بكاتە سەر مشورخواردنی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگای عیراق و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و نەتەوەكانی عیراق و پارێزگاری كردن لە سەربەخۆیی و یەكێتیی نیشتمانی، نەك بایەخدان بە یەك لایەنی سیاسی كە بە بە بەراورد لەگەڵا پێكهاتە رەگەزی و سیاسییەكانی كۆمەڵگای عیراق، لە چوارچێوەیەكی تەنگەبەر دایە، بۆیە ئەم كارە هیچ پاساوێكی نەبوو چونكە حەزو ئاواتەكانی نەتەوەكانی تری پشت گوێ خستووە.
بە بەراورد، یاسای ژمارە 26 ی ساڵی 1995 ی ئەنجومەنی نیشتمانی زۆر لەوە زۆرتر رۆییوە، كاتێك لە ماددەی 15 دا لە رەوتی ریزكردنی مەرجەكانی ئەندامەتیدا، وای سەپاندووە كە دەبێ كاندید باوەڕی بە بیروباوەڕی كودەتاكەی 17- 30ی تەموزی 1968 هەبێ و بەشدارییەكی كارای لە هەردوو شەڕی قادسیە (شەڕی عیراق- ئێران) و ئوم ئەلمعارك (شەڕی كوێت) كردبێ.
دیارە جیاكاری لە سایەی رژێمی بەعس گەیشتووە بە ئەوەگ. ئەم رژێمە هۆكارە سیاسی و نژادی و تایفەگەرییەكانی قۆستۆتەوە بۆ دابین كردنی دەسەڵاتێكی ئەمنیی توندوتۆڵا بۆ خۆی و بۆ ئەوەی بنەماڵەی سەرۆك پێگەی یەكەم لە هەموو پۆستە سەرەكییەكان بۆ خۆی مسۆگەر بگات كە ئەمەش دژی دەستورەكەیە كە لە هەردوو ماددەی 19 و 30 دا تێڕوانینی دیكەی هەیە. لە سایەی ئەو هەلومەرجەی نائاساییەی كە لە عیراق لە ئارادا بوو، رژێم خۆی بە كۆمەڵگا یەكسان كردووە و وای كردووە كە تێكڕای سیستمەكانی كۆمەڵگا خۆیان لە یەك كەسدا بدۆزنەوە كە لە روی سیاسی و یاساییەوە بەرجەستە كراوە و جگە لەو، هیچ دەزگایەكی تر هیچ دەسەڵاتێكی نیە. لەسایەی ئەو بارودۆخەدا شتێك نەبوو ناوی یەكسانی بێت یان هەلی یەكسان بۆ هاووڵاتییان و مەسەلەكە وای لێ هات كە گەرەنتییە دەستورییەكان بونە گەرەنتیی روكەش. هەر بۆ نمونە، هەندێ لە كۆلیج و پەیمانگاكان تەنها ئەندامانی حزبی بەعسیان وەردەگرت، هەروەها لە ژمارەیەك وەزارەت تەنها بەعسییەكان دادەمەزران و لە نێردەكانی خوێندن و لە دامودەزگا عەسكەرییەكان لە سەرەتای ساڵەكانی حەفتاوە هەر بەعسییەكان وەردەگیران. هەروەها هەموو پۆستە باڵاو گرنگەكانی دەوڵەت بۆ ئەندامان و لایەنگرانی حزبی بەعس بون كە لە پۆستە هەستیارەكاندا ئەفزەلیەتیان هەبوو.
ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش وای دانا بوو كە كاركردن لە دەزگاكانی دەوڵەت درێژەپێدانی كاری حزبییە. لەم بوارەدا یاسای چاكسازیی سیستمی یاسایی پۆستی گشتیی كردۆتە پۆستێكی سیاسی.
لەسایەی پێشێل كردنی مافەكانی مرۆڤ لە عیراق و نەبونی یەكسانیی راستەقینە لە ماف و ئەركەكاندا بۆ هاووڵاتییانی عیراق بە شێوەیەكی گشتی، كورد لە هەموو گروپەكانی تر زیاتر زیانمەند بوو و هەمیشە وەك هاووڵاتیی پلە دوو تەماشا كراوە. كورد بێبەش بوو لە وەرگرتنی پۆستی باڵاو هەستیار و تەنانەت لە پۆستە مامناوەنجییەكانیش بێبەش بوو. بە درێژایی ماوەی فەرمانڕەوایی رژێمی بەعس، هیچ هاووڵاتییەكی كوردی دڵسۆزی نەتەوەی خۆی پۆستێكی گرنگی وەرنەگرتووە، جگە لە كوردە دەستوپێوەندەكانی رژێم كە دژایەتیی ئاواتە نەتەوەییەكانیان دەكرد و هەندێ پۆستیان لە وەزارەت و شوێنە لاوەكییەكان بەدەست هێنا بوو. دیارە رژێمیش ئەمانەی بۆ مەبەستی پرۆپاگەندە بەكار دەهێنا و لە رێی ئەمانەوە فێڵی لە جیهان دەكرد و وای نیشان دەدا كە كورد وەك برا عەرەبەكانیان بەشدارییەكی كارا لە فەرمانڕەواییدا دەكەن.
لەوەی كە باسمان كرد، دەچینە سەر ئەو راو بۆچونە كە رژێمی بەعس لەوەتی لە جاری دووەمدا لە ساڵی 1968 دەسەڵاتی گرتۆتە دەست، هەموو فڕوفێڵا و تەڵەبازیی بۆ تواندنەوەی كورد و سەركوت كردنی بزاڤە رزگاریخوازییەكەی بەكار هێناوە و لەم هەوڵەیدا دروشم و پەچەی یاسایی بەباق و بریقی وەك بەیاننامەی 11ی ئازار و یاسای ژمارە 33ی ئۆتۆنۆمیی بەرز كردۆتەوە و لەم رێیەوە ویستویەتی سیاسەتی رەگەزپەرستانەی خۆی دەرهەق بە گەلی كورد تێپەڕێنێ و هەمیشە وای نیشان داوە كە كوردی عیراق خاوەنی ئۆتۆنۆمین و هەمیشە بانگەوازی بۆ ئەوە كردووە كە گوایە ئەو ئۆتۆنۆمییە "دەستكەوتێكی مەزن" بووە و لافی ئەوەی لێداوە كە كورد لە وڵاتەكانی دراوسێی عیراق بێبەش لە مافی ئۆتۆنۆمی، لە كاتێكدا هەموو جیهان زانیویەتی كە كورد لە عیراق لەسایەی فەرمانڕەوایی ئەم رژێمەدا دڕندانەترین شاڵاویان بۆ جینۆسایدكردن و پاكتاوی رەگەزی كراوەتە سەر. ئەم راستییەش زۆر بە رونی پاش روخانی رژێم لە ساڵی 2003 دەركەوت، كاتێك دەیان گۆڕی بەكۆمەڵا لە سەرتاسەری عیراق دۆزرانەوە. دیارە ئەمەش ئەو راستییە دەسەلمێنێ كە هەموو ئەو پرۆپاگەندەیەی كە رژێم كردویەتی كە گوایە كورد لەسەر ئاستی دەستوری و یاسایی بە مافە نەتەوەییەكان شادن، جگە لە درۆی شاخدارو بوختان و فڕوفێڵا هیچی تر نەبوە و هیچ بنەمایەكی راستی نەبوە.
سەرچاوە و پەراوێزەکان:
د. منذر الشاوي، القانون الدستوري، الجزء الثاني، بغداد، 1970، ص 35.
الوقائع العراقية، العدد 2405 في 13/ 10/ 1974.
قانون اصلاح النظام القانوني لسنة 1977، وزارة العدل، دار الحرية للطباعة، بغداد، 1979، ص 46.
ديداريَكى سةلاح عومةر عةلى، ئةندامى ئةنجومةنى سةركردايةتيى شؤرِش، لة سةتةلايتى لوبنانيية لة 26/ 5/ 2003.
حسن الحسن، القانون الدستوري والدستور في لبنان، دار مكتبة الحياة، بيروت، 1959، ص 114.
قانون اصلاح النظام القانوني، المصدر السابق، ص 49.
د. حكمت كريم، الدساتير العراقية المؤقتة و حقوق المواطن العراقي، لندن، 2000، ص 64.
قانون اصلاح النظام القانوني، المصدر السابق، ص 44 و 45.
ئةم ماددةية لة هةمواركردنةكةى سالَى 1995 بؤى زياد كراوة، ئةويش بةثيَى برِيارى ذمارة 85 ى ريَكةوتى 7/ 9/ 1995ى ئةنجومةنى سةركردايةتيى شؤرِش. لةم بارةيةوة بنوارِة:
د. رعد الجدة، التشريعات الدستورية في العراق، بيت الحكمة، بغداد، 1998، ص 213.
دةقى ياساى ذمارة 55ى ئةنجومةنى نيشتمانى كة لة ماددةى 47/ 2 دا واى داناوة كة يةكآ لة دةسةلآتةكانى ئةنجومةنى نيشتمانى دةركردنى ياساية بةثيَى دةستور. بةلآم بةثيَى دةستور، ئةركى دةركردنى ياسا ئةركى ئةنجومةنى سةركردايةتيى شؤرِشة نةك ئةنجومةنى نيشتمانى، ئةويش بة طويَرةى ئةم دةقانةى دةستور: 42 و 52 و 53 و 54.
قانون اصلاح النظام القانوني لسنة 1977، المصدر السابق، ص 47.
التقرير المركزي للمؤتمر القطري التاسع لحزب البعث العربي الاشتراكي، الدار العربية، بغداد، 1983، ص 83.
د. حكمت كريم، المصدر السابق، ص 77.
هةمان سةرضاوة، ل 80.
د. منذر الفضل، مبدأ استقلال السلطة القضائية واهدار حق التقاضي في العراق، مجلة الحقوقي، جمعية الحقوقيين العراقيين في لندن، العدد 2، شباط 2001، ص 26.
د. رعد الجدة، المصدر السابق، ص 112- 113.
قانون اصلاح النظام القانوني لسنة 1977، المصدر السابق، ص 62.
بؤ زانياريى زؤرتر بنوارة:
الدكتور محمود عثمان، تقييم مسيرة الثورة الكردية وانهيارها والدروس والعبر المستخلصة منها 1961- 1975، دار نشر حقائق المشرق، جنيف، 2016، ص 53. كذلك: زهير الزاهر، اتفاقية الجزائر 1975 الموقف منها والبديل عنها، مجلة الثقافة الجديدة، العدد 9، السنة 38، تموز 1991، ص 48- 49.
سةددام حسيَن كاتيَك سةرؤكى كؤمارى عيراق بوو دانى بةو زيانةدا ناوة و طوتويةتى "كاتيَك وةك بةرثرس هةموو ويَنةكانى رابردوو ديَنينةوة بةرضاومان ... شةرِ ضواردة سالأ بةردةوام بوو... لة ماوةى يةك سالأ شةرِكردن زيانى بريندارو شةهيد لة هيَزة ضةكدارةكان و طروثةكانى هيَزة نيشتمانييةكان كةوت كة بريتى بوو لة 14 هةزار شةهيد و بريندار. لةبةرامبةردا زيان لة طةلى كورديش كةوت بةلآم لةم بارةيةوة ئامارم لة بةردةستدا نية. لة ئاستى ئةم ويَنة سياسييةداو لة سؤنطةى نارِةحةتيى زؤر و مةترسيية طةورةكانةوة، دةترساين هةلَطةرِانةوة لة بةياننامةى ئازارو خودى ئؤتؤنؤميش روو بدا".
برِوانة:
صدام حسين، خندق واحد ام خندقان، دار الثورة للصحافة والنشر، بغداد، 1977، ص 38.
هةروةها راثؤرتى كؤنطرةى نؤيةمى حزبى بةعسيش كة لة 24- 27 ى حوزةيرانى 1982 لة بةغدا بةستراوة، دانى بة زيانةكاندا ناوة و تيَيدا هاتووة "شةرِيَكى قورس و ثرِوكيَنةر بوو. هيَزة ضةكدارةكان زياد لة 16 هةزار زيانى شةهيد برينداريان لىَ كةوت. سةرجةم زيانةكانى شةرِةكة لة نيَوان عةسكةرى و مةدةنييةكان دةوروبةرى 60 هةزار شةهيد و كوذراو و بريندار بوو".
برِوانة:
التقرير المركزي للمؤتمر القطري التاسع لحزب البعث العربي الاشتراكي، المصدر السابق، ص 62.
د. راقية القيسي، دور النظام في شيوع الطائفية والتخلف، مجلة الحقوقي، جمعية الحقوقيين العراقيين في لندن، العدد 2، السنة الاولى، شباط 2001، ص 59.
هةمان سةرضاوة، ل 58 و 60.
مسألة الاقليات في الوطن العربي، من مقررات المؤتمر القومي الحادي عشر لحزب البعث العربي الاشتراكي، مطابع دار الثورة، بغداد، 1979، ص 6.
د. نوري طالباني، من اجل تشريع دستور لاقليم كردستان العراق، مجلة الثقافة الجديدة، العدد 12، كانون اول 1995 وكانون ثاني 1996، ص 51.
ثارتى ديموكراتى كوردستان دةرى خستبوو كة نةسازانيَك لة ماددةكةدا هةية. بؤ زانياريى زؤرتر لةم بارةيةوة بنوارة:
-رؤذنامةى خةبات، ذمارة 381 لة 19/ 10/ 1960.
-ياداشتى مةلا مستةفا بارزانى بؤ سةرؤكى كؤمارى عيراق عةبدولسةلام محةمةد عارف لة 11ى تشرينى يةكةمى 1964.
-طؤظارى (كادر)ى ثارتى ديموكراتى كوردستان، ذمارة 14- 15، تةموز- ئابى 1972.
-ياداشتى ثارتى ديموكراتى كوردستان بؤ سةركردايةتيى حزبى بةعس لة 18ى تشرينى يةكةمى 1972.
ميثاق العمل الوطني، وزارة الاعلام، دار الحرية للطباعة، بغداد، 1971، ص 25 و 26.
هةمان سةرضاوة، ل 27.
ئةم ثةيمانة وةك لةسةرى ريَك كةوتبون، دةبواية ثاش راطةياندنى بةياننامةى 11ى ئازار، بة هةماهةنطى لة نيَوان حزبى بةعس و ثارتى ديموكراتى كوردستان دةرضآ، بةلآم ثرؤذةكة لة لايةن حزبى بةعسةوة ئامادة كرا بة بآ هةماهةنطى لةطةلأ ثارتى و هةر لة لايةن ئةويشةوة راطةندراو وةك ديكؤميَنتيَكى دةستور كة لة لايةن دةسةلآتةوة دةرضووة، تةماشا كرا كة ئةمةش مايةى نارِةزايى ثارتى بوو. جطة لةوة، ثارتى لة خالَةكانى تايبةت بة كورديش كة لة ثةيمانةكةدا هاتووة، نارِةزايى هةبو. بنوارِة:
ياداشتى ثارتى ديموكراتى كوردستان بؤ سةركردايةتيى حزبى بةعس لة 18/ 10/ 1972.
عباس البياتي، التركمان في العراق وانتهاكات حقوق الانسان، المجلة العراقية لحقوق الانسان، الجمعية العراقية لحقوق الانسان/ فرع سوريا، العدد 2، تموز 2000، ص 44.
ابرم شبيرا، حقوق الاشوريين السياسية في العراق في ضوء حق تقرير المصير، مطبعة عشتار، لندن، 1996، ص 43.
د. محمد الهماوندي، قراءة قانونية لفكرة الحكم الذاتي وتطبيقها في كردستان العراق، مجلة دراسات كردية تصدر عن المعهد الكردي في باريس، العدد 3، السنة الثامنة، 1992، ص 27- 29.
ياداشتى ثارتى ديموكراتى كوردستان بؤ سةركردايةتيى حزبى بةعس لة 18/ 10/ 1972.
د. نوري لطيف و د. علي غالب خضير العاني، القانون الدستوري، منشورات كلية القانون بجامعة بغداد، 1981، ص 112.
د. محمد الهماوندي، الحكم الذاتي والنظم اللامركزية الادارية والسياسية، ص 91.
هةمان سةرضاوة، ل 97.
د. صفاء الحافظ، حول مفهوم الحكم الذاتي وتطبيقاته في العراق، مجلة الثقافة الجديدة، العدد 15، تموز 1970، ص 49.
د. رياض الزهيري، كردستان العراق: هل تصلح الفيدرالية ما افسده الحكم الذاتي، مجلة الثقافة الجديدة، العدد 3، السنة 40، كانون الثاني- شباط 1993، ص 28.
د. منذر الشاوي، القانون الدستوري (نظرية الدولة)، منشورات مركز البحوث القانونية، وزارة العدل، بغداد، 1981، ص 224.
هةمان سةرضاوة، ل 222- 225.
د. محمد الهماوندي، قراءة قانونية لفكرة الحكم الذاتي، المصدر السابق، ص 26.
ئةم بارودؤخة لة ثاريَزطاكانى ديكةى عيراق دةبينرآ، بةتايبةتى لة ثاريَزطاكانى ديالة و موسل. بؤ زانياريى لةم بارةيةوة بنوارِة:
-د. نوري طالباني، منطقة كركوك ومحاولات تغيير واقعها القومي، الطبعة الثانية، لندن 1999، ص 81.
-فةيسةل دةباغ، كورد و كةمة نةتةوايةتييةكانى تر لة سةرذميَرى سالَى 1977، بةرطى دووةم، هةوليَر، 1999، ل 80.
-ملف المهجرين، بنك المعلومات، مكتب الاعلام المركزي للاتحاد الوطني الكردستاني، المجلة العراقية لحقوق الانسان، العدد 2، تموز 2000، ص 120.
د. محمد الهماوندي، الحكم الذاتي والنظم اللامركزية الادارية والسياسية، المصدر السابق، ص 92.
هةمان سةرضاوة، ل 96.
د. محمد بكر حسين، النظام الفدرالي بين النظرية والتطبيق، مطبعة دار نشر الثقافة، 1977، ص 577.
د. سعد العلوش، لمحات من تجربة الحكم الذاتي في العراق، مجلة الحقوقي، العدد الاول، السنة الاولى، كانون الثاني، 1976، ص 13.
د. محمد الهماوندي، قراءة قانونية لفكرة الحكم الذاتي، المصدر السابق، ص 25- 29.
د. رياض الزهيري، المصدر السابق، ص 25.
ياداشتةكةى ثارتى بؤ حزبى بةعس لة 18/ 10/ 1972.
فائق محمد حسين، التهجير جريمة العصر البشعة، المجلة العراقية لحقوق الانسان، العدد 1، كانون الثاني 2000، ص 150.
لةوانة برِيارةكانى ئةنجومةنى سةركردايةتيى شؤرِش بة ذمارةكانى 180 لة 3/ 2/ 1980 و 518 لة 10/ 4/ 1980 و 666 لة 7/ 5/ 1980. لةم بارةيةوة برِوانة: رؤذنامةى وةقائعى عيراقى. ذمارة 2757 لة 18/ 2/ 1980 و ذمارة 2771 لة 5/5/ 1980 و ذمارة 2776 لة 26/ 5/ 1980.
برِوانة ماددةكانى 2 و 4 و 20 ى ياساى ذمارة 43ى سالَى 1963 ى رةطةزنامةى عيراق.
برِوانة ماددةكانى 6 و 19 و 22 و 24 ى دةستورى كاتيى سالَى 1970.
حسن محمد طوالبة، المواطنون العرب وتشريعات الثورة، وزارة الثقافة والاعلام، دار الحرية للطباعة، بغداد، 1980.
فائق محمد حسين، المصدر السابق، ص 137.
جريمة ابادة الجنس البشري، اعداد هيئة جمعية الحقوقيين العراقيين في لندن، العدد 2، السنة الاولى، شباط 2001، ص 92.
هةمان سةرضاوة، ل 93- 94.
التقرير الفصلي عن حالة حقوق الانسان في العراق، اعداد الجمعية العراقية لحقوق الانسان/ فرع سوريا، المجلة العراقية لحقوق الانسان، العدد 6، تموز 2002، ص 169.
دةربارةى هةندآ لةو برِيار و هةنطاوانة برِوانة:
هةمان سةرضاوة، ل 181- 228.
هةمان سةرضاوة، ل 112.
د. احمد الموسوي، من اجل تعزيز اليات المراقبة وحماية المواطن في النظام السياسي لمستقبل العراق، المجلة العراقية لحقوق الانسان، العدد 7، كانون الثاني 2003، ص 54.
برِوانة: برِيارى ذمارة 437 ى ئةنجومةنى سةركردايةتيى شؤرِش لة 3/ 4/ 1978 كة لة ذمارة 2649 ى ريَكةوتى 17/ 4/ 1978 ى رؤذنامةى وةقائيعى عيراقى بلآوكراوةتةوة.