کورد و تورکمان، تێڕوانینێک بۆ میکانیزمەکانی پێکەوە ژیانی ئاشتییانەی نێوانیان
نووسینی: یوسف گۆران
لە بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی کادیران
ساڵی چاپ: ٢٠١١

ئەم نامیلکەیە لە شەش بەش پێکهاتووە، لەبەر گرنگی بابەتەکە، هەوڵ دەدەین کورتەیەک لەسەر هەر بەشێک بخەینەڕوو، لەگەڵ چەند پاشکۆیەک.

بەشی یەکەم، باسی مێژووی پەیوەندییەکانی کورد و تورکمان دەکات
مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان کورد و تورکمان لەهەرێمی کوردستان، نیشانی دەدات کە ئەم دوو لایەنە بەدرێژایی مێژوو پەیوەندییەکی ئارام و دۆستانەیان لەگەڵ یەکتردا بردۆتە سەر، زیاتر لە ٥٠٠ ساڵە لەسەر یەک خاک پێکەوە دەژین، نزیکی و تێکەڵاوبوونی ئەم دوو نەتەوەیە بەدرێژای مێژوو، بۆتە مایەی دروستبوونی پەیوەندی دۆستانە، بەدرێژای مێژوو پەیوەندی نێوان کورد و تورکمان ئیجابی بووە، لە زۆر قۆناغی مێژوویدا، لەیەک بەرەدا دژ بە دوژمنی هاوبەش و لەپێناو ئامانجێکی هاوبەش خەباتیان کردووە، نموونەی شەڕەکانی نورەددین زەنکی و سەلاحەدینی ئەیوبی دژ بە خاچپەرستان، باشترین بەڵگەی ئەم پەیوەندییە، تورکمان بەپێی رێژەیان نەتەوەی ژمارە دوون ، %٧-٨ کۆی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنن .

بەشی دووەم، باسی مێژووی پەیدابوونی تورکمان و هاتنیان بۆ ناوچەکە دەکات
تورکمانەکان بەڕەچەڵەک دەگەڕێنەوە سەر ئەو خێڵە تورکمانانەی کە بۆ یەکەمین جار لەناوەڕاستی سەدەی ١١ی زاینیدا لەگەڵ شەپۆلی هاتنی سەلجوقییەکان بۆ ئێران و عیراق هاتنە ناوچەکە، لەڕووی مێژووییەوە ناوی تورکمان بۆ یەکەم جار لەلایەن جوگرافیناسی ناوداری عەرەب ئەلمەقدسییەوە لەسەدەی دەی زاینیدا بەکارهاتوە، ئیتر لەو سەدەیە بەدواوە ناوی تورکمان کەوتە سەر لاپەڕەکانی مێژوو، سەبارەت بەڕەچەڵەکی تورکمانەکان زۆربەی لێکۆڵیاران و مێژوونوسان، لەئێسایا لەسەر ئەوە کۆکن رەچەڵەکی تورکمان لە ئەنجامی تێکەڵ بوونی هەردوو رەگەزی ئێرانی و تورک لەنێوان سەدەی ٨-١٠ی زاینی لەناوچەی ئاسیای ناوەڕاست پەیدا بووە، بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان سەدەی پانزەهەم سەرەتای نیشتەجێ بوونی بەردەوامی تورکمانەکانە بووە لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و شاری کەرکوک بەتایبەتی.
 
بەشی سێیەم، باسی دابەشبونی تورکمانەکان و ژمارەیان لەهەرێمی کوردستان دەکات
سەرەتای هاتنی تورکمانەکان و نیشتەجێبوونیان لەهەرێمی کوردستان و عێراق لە مەڵبەندی سەرەکی شارەکان و رێگە ستراتیجییەکان نێوان ئەستامبول و بەغدا بووە، هەر لەسەرەتای هاتنیان بۆ کوردستان، روخساری سەربازی بەئاشکرا باڵی بەسەر شێوەی ژیانیان کێشاوە، لەنیشتەجێبوونیان رەنگی داوەتەوە، لەڕوی جوگرافییەوە ناوچەکانی دابەشبوونیان پچڕ پچڕە و لەیەکدابڕاون، بەشێوەیەکی سەرەکی کەوتونەتە سەر ئەو رێگە ستراتیجییەی کە لە ماردینەوە دەست پێدەکات و بەرەو باشوری رۆژهەڵات شۆڕدەبێتەوە تا  دەگاتە شاری تەللەعفەر و پاشانیش موسڵ،تورکمانەکانی هەرێمی کوردستان بەسەر چەند ناوچەیەکی پارێزگای موسڵ و هەولێر و کەرکوک و دیالە دابەش بوون، پارێزگای سلێمانی و دهۆک رێژەیەکی ئەوتۆ تورکمانی تێدا نییە شایەنی باسکردن بێت.
وە مەسەلەی ژمارەی تورکمانەکانی هەرێمی کوردستان کوردستان و عیراق لە ئێستادا جێگەی مشتومڕێکی سیاسی فراوانە، سەرچاوە تورکمانییەکان یارمەتی دەرنیین بۆئەوەی دیدێکی ڕوون و ورد هەبێت سەبارەت بەژمارەی تورکمانەکانی هەرێم و عیراق، سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ ژمارەیەکی وردی سەبارەت بە تورکمانەکان خستۆتە روو، بەپێی ئەم سەرژمێریە سەرجەم تورکمانەکانی عیراق ١٣٦١٦٥ کەس بووە، واتە لە ٪٢ .

بەشی چوارەم، باسی ژیانی سیاسی تورکمان دەکات، لەعیراقدا
لەسەردەمی عوسماییەکاندا، تورکمانەکانی عیراق لەبەر چەندین هۆکاری زمانەوانی و سیاسی و سەبازی، رۆڵێکی بەرچاویان لەبەڕێوەبردنی دەسەڵاتی عوسمانی لە عیراق گێڕاوە، ئەم ڕۆڵە فراوانەی تورکمانەکان دوای نەمانی دەسەڵاتی عوسمانییەکان لە عیراق و دروستبوونی دەوڵەتی تازەی عیراق بەرتەسك بۆوەو بەرەو نەمان چوو.

بەشی پێنجەم، باسی هەڵوێستی یەکێتی بەرامبەر بە تورکیا دەکات
یەکێتی  نیشتمانی کوردستان هەر لەسەرەتای دامەزراندییەوە دید و بۆچوونێکی مرۆڤانە و پێشکەوتوی سەبارەت بە کەمینە نەتەوەییەکانی کوردستان هەبووە، لەو سۆنگەوە، لەئەدەبیاتی سیاسی خۆیدا، چەمکی گەلی کوردستانی بەکارهێناوە، هەڵقوڵاوی ئەو بۆچوونە بوو، سەرباری ئەوەی بەشی هەرە زۆری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان کورد، بەڵام سەدان ساڵە چەندین کەمینەی بچووکی لەخۆگرتووە بەوپێیە چەمکی کوردستان زاراوەیەکە سەرجەم کۆمەڵاتی خەڵکی کوردستان بە تورکمان و ئاشوری و عەرەبەوە، دەگرێتەوە.
بەکورتی دەتوانین هەڵوێستی یەکێتی بەرامبەر بە تورکان و بزوتنەوە سیاسییەکان بەم شێوەیە باس بکەین:
یەکەم/ مەسەلەی باوەڕبوون و داکۆکی کردنی یەکێتی لەمافی کەمینەکان، مەسەلەیەکی مەبدەئییە و بەندە بەو بیروباوەڕەوە سۆشیال- دیموکراسییەی کە یەکێتی هەڵیگرتوە و داکۆکی لێدەکات.
دووەم/ یەکێتی لە گشت قۆناغەکانی بزوتنەوەی سیاسی تورکمانەکاندا هاندەر و پاڵپشتیان بووە، تەنانەت لەرۆژانی سەختی خەباتیشدا ئاسانکاری بۆ کردون.
سێیەم/ هەڵوێستی ئیجابی دیموکراسییانەی یەکێتی بەرامبەر بە تورکمانەکان هەڵوێستێکی نەگۆڕە و بەند نییە بە دۆخیك یان ئامانجێکی سیاسی دیاریکراوەوە.
چوارەم/ یەکێتی لەقسەی سەرکردایەتی و هەڵوێستی سیاسی خۆیدا، دان بە مافەکانی تورکمان، وەک کەمینەیەکی رەسەنی ئەم وڵاتەدا دەنێ، هەربۆیە پێیوایە تورکمان پێویستە بەمافەکانی کەمینە شادبن، لەپێش هەمووشیانەوە مافی کەلتووری و خوێندن بەزمانی زگماکی و مافی هاووڵاتیبوونی پلەیەک لەم وڵاتەدا.

بەشی شەشەم/ باسی داڕشتنی بنەمایەکی پتەوتر بۆ پێکەوە ژیانی ئاشتییانەی کورد و تورکمان دەکات.
ئاشکرایە کە لە کۆتایی ساڵانی هەشتاداو سەرەتای نەوەدەکانەوە جیهان دوچاری چەندین گۆڕانکاری سیاسی و ئابوری و تەکنەلۆژی قوڵ بۆتەوە، دەرکەوتنی ئەمریکا وەک تاقە زلهێزی جیهان، دیاردەی بەجیهانیبوون، کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بردە قۆناغێکی یەکجار تازەوە.
نەتەوە و گەلانی ژێردەست شانبەشانی دەوڵەت و نەتەوەکانی تر تائاستێکی زۆر توانیویانە کەڵك لەلایەنە گەشەکانی بەجیهانیبوون بۆ خزمەتی مەسەلەکەیان وەرگرن، بەجیهانیبوون وای کرد، ئەو تاوانانەی حکومەتەکان دەکەین، بۆ ڕای گشتی ئاشکرا بێت و نەشاردرێتەوە، سەرباری ئەوەی تورکمان مێژوویەکی دێرینیان لە پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ کورددا هەیە، بەرژەوەندی نەتەوایەتی کورد و تورکمان پێویستی بەوەیە بەیەک دەنگ رووبەڕووی گۆڕانکارییە سیاسییەکان ببنەوە، تورکمان کە ٪٧-٨ کۆی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە، لەبەرژەوەندی خۆیانە ئەو ناچانەی تێیدا دەژین بەبەشێک لەهەرێمی کوردستان بناسێنرێت، دەتوانن داواکاری سیاسی و رۆشنبیری و ئیداری فراوانیان هەبێ، بەپێچەوانە ئەگەر تورکمان خۆیان بەبەشێک لەهەرێمی کوردستان نەزانن، ئەوا ڕێژەیان لەعێراق ناگاتە ٪١،٥، بەم ڕیژە کەمە ناتوانن داوای مافی سیاسی و ئیداری بکەن، کورد و تورکمان دەتوانن چەندین میکانیزمی تازە بۆ گەشەپێدان بەپەیوەندییە دووقۆڵییەکان بدۆزنەوە و پەرەی پێبدەن، بۆ نموونە ئابوری دیارترین خەسڵەتی بەجیهانیبوونە، دەتوان لەڕووی ئابوری و ئاڵوگۆڕی بازگانییەوە کەڵک لەدۆستایەتی نێوانیان وەربگرن، تورکمانەکان دەتوانن ڕۆڵی میانگیری(وسیط) لەنێوان کورد و عیراق و سەرجەم جیهانی تورکی ببینن، لەجیهاندا حاڵەتی وا هەیە، کە گروپێکی ئیتنی سەر بە وڵاتێك، دەتوانێ رۆڵێکی فراوان لە نزیکخستنەوەی ئابوری و تەنانەت سیاسی ئەو وڵاتانەی تردا بگێڕێت، کە هەمان خەسڵەتی زمانەوانی ئەو گروپە ئیتنییانەیان هەیە، بۆ نمونە تورکەکانی بولگاریا، رۆڵێکی گرنگ لە پەرەپێدانی پەیوەندی ئابوری و سیاسی نێوان تورکیا و بولگاریادا دەگێڕن، جولەکەکانی تورکیا، کەژمارەشیان زۆرکەمە نزیکەی ٥٠هەزارن، بەڵام توانیویانە رۆلێکی بەرچاو لە گەشەپێدانی پەیوەندی ئابوری و سیاسی و سەربازی نێوان تورکیا و ئیسرائیلدا بگێڕن.
بەکورتی دەکرێ هەم کورد و هەم تورکمانیش سوود لەو پەیوەندییە دۆستایەتیەی نێوانیان وەربگرن، تا هەردوو لایان پەرە بە بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسی ..بدەن.

ئامادەکردنی: زانیار ئیبراهیم