بەشداری سیاسی ژنان و گەیشتن بە ناوەندی بڕیارسازی
1

پرسی بردنەسەری توانا سیاسییەكانی ژنانو بەهێزكردنی بەشداری كارای ئەوان لەپرۆسەی سیاسیدا، هێشتا كەموكورتییەكی بەرچاوەو تا هەنوكەش جێگای بایەخێكی زۆر نییە لەناو ئەجندای حزبە سیاسییەكان و حكومەت تەنانەت ئۆپۆزسیۆن-یش و لەسەر ئاستی جیهاندا، كە ئەوەش هۆكاری واقیعی كۆمەڵایەتی باوە بەسەر كۆمەڵگەدا، هەروەها بە هۆی كولتوری زاڵبوونی تێڕوانینی بە كەمگرتنی ژنانەوەیە.
بەشداری ژنان لەژیانی سیاسیدا وەك ئاماژە و پێوەری پێشكەوتن و مەدەنیەتی كۆمەڵگە ئەژمار دەكرێت، لەپێناو دەستبەركردن و بەهێزكردنی و بوونی ژنان لەپرۆسەی سیاسی لە كۆمەڵگەدا، پێویستە بەشداری ژنان فراوان بكرێت لە حزب و بزوتنەوە سیاسی و كۆمەڵایەتییە جۆربەجۆرەكاندا، هەروەها رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، ئەوانەی بایەخ دەدەن بە پرسە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگە، یاخود هەوڵدەدەن بۆ ئاوەڵاكردنی رێگەلەبەردەم بەشداری سیاسی ژناندا، هەروەها دەرخستنی رۆڵی ئەوان، سەرەڕای ئەوەش بوونی یاسا هاوچەرخەكان، كە دانیان بە مافە بنەرەتییە رەواكان بۆ ژنان و فەراهەمكردنی ئازادییەكان بە یەكسانیەكاندا ناوە.

ژنو بڕیارسازی
بوونی ژنان لە ناوەندەكانی دروستكردنی بڕیاردا ئێستا بووەتە دیاردەیەكی جیهانی، بەجۆرێك كە رێژەی ژنان لەپەرلەمانەكانی دنیادا گەیشتۆتە نزیكەی 15.2% ئەندامانو پشكی گەورەش لە دەوڵەتانی ئەسكەندەنافیادایە، كە گەیشتۆتە 7%، كەچی لەوڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكادا گەیشتۆتە. 6%، لە ئاسیادا 15.4% و كەچی لەدەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیدا ژمارەكە بە هۆی پەراوێزخستنی رۆڵی ژنان زۆر، كەمە و رێژەكەی تەنها 5.6%1، بەڵام لە وڵاتانی ئەوروپا رێژەی بەشداری ژنان لەپەرلەماندا گەیشتۆتە 31% لەپێشەوەی وڵاتانی ئەوروپاشدا فینلەندا لەڕیزبەندی یەكەمدایە و رێژەكەی گەیشتۆتە 44%
لێرەدا چەندین هۆكار هەیە، كە بووەتە رێگر لەبەردەم پرۆسەی بەشداریكردنی سیاسیانەی ژنان لە یەكەكانی كۆمەڵگەدا و دەرنەكەوتنی ئەوان لەئاستی داواكاریو دڵخوازی ژنان لەناوەندەكانی بڕیاردا لەوانەش:
1-سیاسەتی سەرمایەداری لەجیهاندا، كە خۆی لەجیاوازكردن لەسەر بنەمای رەگەز دەبینێتەوە لە سەرجەم بوارەكانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی.. هتد.
2-باڵادەستبوونی چەمكی دژایەتی ژنان و مافەكانیان لەكۆمەڵگە و قبوڵ نەكردنی كاری ژنان.
3-نەبوونی هۆشیاری لای ژنان بۆ گرنگی و بایەخدان بە بەشداری خۆیان لەپرۆسەی سیاسیدا.
4-زاڵبونی دەسەڵاتی نێرینە بەسەر بەڕێوەبردنی دەوڵەتو دامودەزگاكانییەوە، هەروەها بازاڕو كارو ئابوری، تەنانەت لە دەوڵەتانی رۆژئاوای ئەوروپاش یان دەوڵەتە پێشكەوتوەكانیش ئەم دیاردەیە هەستپێدەكرێت، كە قۆرخی پێگە باڵاكان لە لایەن پیاوانەوەیە.
5-بەگەڕخستنی ژنان تەنها لەكاروبارە خزمەتگوزارییە تەقلیدییەكان، دوای ئەوەش كەمیی موچەی ژنان و لاوازی پێگەی فەرمانبەری و ئابورییان، كە بەڕێگرییە گەورەكان ئەژمار دەكرێت، لە بەردەم توانای ژنان بۆ ئەوەی بتوانێت تاكێكی گرنگ و كاریگەر بێت لە دامەزراوەكانی دروستكردنی بڕیاردا.
6-دابەشكردنی رۆڵ بەشێوەیەكی تەقلیدی لەنێوان ژن و پیاودا، لەكاروبارەكۆمەڵایەتی و خێزانیەكاندا، بەجۆرێك، كە بەردەوام ژنان ئەركی قورسی بەخێوكردنو پەروەردەكردنی منداڵ و چاودێری خێزانی لە ئەستۆ بێت.
7-رۆڵی رۆژنامە و دەزگا جۆربەجۆرەكانی میدیا، بەتایبەتی رۆژنامە ئەلیكترۆنییەكان، كە بەخێرایی بڵاودەبنەوەو فیكرو عەقڵیەتی نێرینەی لەپشتەوەیە، كە ئەوەش كاریگەری هەیە لەپیادەكردن و شێواندنی فیكری ژنان و هێشتنەوەیان بەوجۆرەی، كە لێهاتو نین و ناتوانن بەشداری كارا بكەن لە چالاكییە گشتییەكانی كۆمەڵگە.
8-كەمی و نەبوونی رێكخراوە كاراكانی ژنان بۆ بەرگری راستەقینە لە ژنان بە بێپاشكۆیەتی حزبە سیاسییەكان، بە تایبەتی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و وڵاتانی جیهانی سێیەمدا، كە تەنها بە چەند لیژنەیەكی ژنان وازدەهێنن بۆ بەڕێكردنی سیاسەتەكان و بەدەستەێنانی رەزامەندی ژنان.
*هەڵكشانی بزوتنەوە ئیسلامییە تیرۆریستەكان، ئەوانەی دژایەتی مافەكانی ژنان دەكەن لەسەر ئاستی جیهاندا، دەركەوتنی هێزە ئیسلامییە سیاسییەكان، جۆرێك پاشەكشەی بەژنان كردووەو بێبەشیكردون لەڕۆڵی سیاسی و كۆمەڵایەتی، كەیەكێك لە كۆسپەكانی بەردەم بەشداری سیاسی ژنانە بۆ گەیشتن بە ناوەندەكانی دروستكردنی بڕیار، بەجۆرێك كە چەندین چالاكوانی ژنان لەژێر هەرەشەی بەردەوامی ئەو گروپانەدایەو زۆربەیان راپێچی دادگا ئیسلامییەكان كراون لەو دەوڵەتاندا.
9-زیادبوونی حزبە راسترەوەكان لە دەسەڵات، لە دەوڵەتە عەرەبی و ئیسلامییەكان، هەروەها هەڵكشانی بزوتنەوە رەگەزپەرستەكانی دژی بێگانە، بەشێوەیەكی گشتی و سەپاندنی واقیعێكی خراپ بەسەر ژناندا.
10-بڵاوبوونەوەی دیاردەی هەژاری لە زۆرێك لە وڵاتانی دنیادا، كە ژنان لەو هەژارییە پشكی شێریان بەركەوتووە، بە تایبەتی كیشوەری ئەفەریقیاو ئاسیا. هەروەها دیاردەی بازرگانیكردن بە ژنان لەو دەوڵەتە هەژارانەوە بۆ دەوڵەتە دەولەمەندەكان و بەكۆیلەكردنیان.
11-بڵاوبونەوەی دیاردەی نەخوێندەواری و دابەزینی ئاستی فێركردنی ژنان لەزۆربەی دەوڵەتە عەرەبیەكان و دەوڵەتانی جیهانی سێ، كە رێگرە لە گەشەی رێژەی نوێنەرایەتی سیاسی ژنان.

كورتەیەك لەسەر بەشداری ژنان لەدەسەڵاتدا
داواكاری بەهرەمەندبوونی مافی دەنگدانی ژنان لە سەدەی 19ەوە لە لایەن بزوتنەوەكانی ژنان و چەپ و دیموكراتەكانەوە لە ئەمەریكاو بەریتانیا دەستی پێكرد، بە تایبەتی لەنێوان توێژە خوێندەوارەكانی ژنانەوە، پێش ئەوەش بزوتنەوەی ژنان بۆ داخوازییەكانیان لەبارەی یاساو تەشریعاتەوە، لەنێویاندا مافی هاوسەرگیری و خاوەندارێتی، لە ناوەڕاستی سەدەی 19 دەستیپێكرد تا سەرەتاكانی سەدەی 20 بەردەوامبوو. هەروەها لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاش بزوتنەوی ژنان بۆ چەندین ماف دەستی پێكرد و لەوانە مافی دایكایەتی و كار لە ئەوروپای رۆژئاواش بەهەمانشێوە. نیوزلەندا یەكەمین وڵاتە، كە رێگەی بە مافی دەنگدانی ژناندا لەساڵی 1893.
شۆڕشی بەلشەفیكی لەڕوسیاش ساڵی 1917، رۆڵێكی گەورەی بینی لەرەواجدانو جێگیركردنی یەكسانی ژناندا، بەجۆرێك هەژمونی كەنیسەی لەسەر هاوسەرگیری لابردو یەكسانی تەواوی سەلماند لە مافەكانی نێوان ژن و پیاودا، ئەلیكساندرا كۆلۆنتای، یەكەمین پلەی وەزیری وەرگرت لە جیهاندا.
ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەساڵی 1920 هەستا بەهەمواركردنەوەی دەستور بۆ ئەوەی رێگە بە ژنان بدرێت مافی دەنگدانیان هەبێت. هەر لەو سالەدا لە وڵاتانی دنیا رێگە بە ژنان درا، كە مافی دەنگدانیان هەبێت، بەڵام لە دەوڵەتانی ئەوروپادا لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە ئەو مافە درایە ژنان، لەوانە فەرەنسا، یۆنان، ئیتالیاو سویسرا.
دەوڵەتی ئیكوادۆریش یەكەم دەوڵەت بوو لە ئەمریكای لاتین دانی بە مافەسیاسیەكانی ژناندا نا لە ساڵی 1929، لە مەكسیكیش ساڵی 1953 ژنان توانیان مافی دەنگدان بەدەستبەێنن.
لەئاسیاشدا مەنگۆلیا یەكەمین وڵاتە، كە ژنان مافی دەنگدان بەدەستبەێنن لەساڵی 1923، هەروەها لە یابان و كۆریای باشور ژنان توانییان ئەو مافەیان هەبێت لەساڵی 1945.
هەروەك ئاشكرایە مافی دەنگدان بۆ ژنان دەستەبەری ئەوە ناكات بۆ ئەوان، كە جگەلەوەی تەنها مافێكی سیاسییە، چونكە لەزۆرێك لە وڵاتان ژنان مافی دەنگدانیان هەبووە، بەڵام بە چەندین هەنگاو لەدواوە بوون و هەرگیز ئەو مافەیان نەبووە، كەخۆیان كاندید بكەن یاخود پلەو پایەیەكی وایان هەبێت و بتوانن بگەنە ناوەندەكانی بڕیار.
بزوتنەوەكانی ژنان و بزوتنەوە پێشكەوتنخوازەكان لەسەر ئاستی دنیادا خەباتو تێكۆشانیان بەردەوام بووە بۆ زیادكردنی نوێنەرایەتی ژنان، دواجار بووەمایەی ئەوەی نەتەوە یەكگرتوەكان دەخالەت بكات لە پرسی ژنانداو لە ساڵی 1975، یەكەمین كۆنگرەی نێودەوڵەتی سازبكات دەربارەی مافەكانی ژنان، پاشان لە سالەكانی 1980، 1985و دوا بەدوای ئەوەش گەورەترین كۆنگرە سازكرا لە ساڵی 1995، كەتێیدا راپۆرتە فەرمییەكان لەسەر هەلومەرجی ژنان و هەروەها فشار خرایەسەر حكومەتەكان بۆ چارەسەركردنی كۆسپەكانی گەیشتنی ژنان بەسەرچاوە سیاسیو ئابوری و پەروەردەییەكان. هاوتەریب لەگەڵ كۆنگرەی نەتەوە یەكگرتوەكاندا، نزیكەی (30) سی هەزار ژن بەشدارییان كرد لە كۆنگرەی رێكخراوە ناحكومییەكان لە پەكینی پایتەختی چین لەهەمان ساڵدا. هەربۆیە ساڵانی نێوان 1976 بۆ 1985 بە دەیەی ژن ناوزەد كرا.
لەبەرئەوەی لەو ماوەیەدا پرسی ژن شوێنێكی دیارو بەرچاوی گرتبوو لەكارنامەی نەتەوە یەكگرتوەكاندا، كە جەخت لە دۆزینەوەی سیستمێكی ئابوری و سیاسی دەكرایەوە، كە زۆرترین بەشداری ژن بەدەستبەێنێت یان دەستبەری بكات لە پرۆسەی سیاسیدا، هەروەها لە پرۆسەی گەشەپێدانی جیهانی و هاندانی ژنان و دابەزینییان بۆ بازاڕی كار.
لەگەڵ ئەو بازدانە گەورەیەو زیادبوونی بەشداری ژنان لە حزبە سیاسییەكان و رێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا تائێستا رێژەی نوێنەرایەتی ژنان بە پلەیەكی كەم بەرچاو دەكەوێت لە پێگە باڵاكانی سەركردایەتیدا، كە ئەوەش كاریگەری بەرچاوی هەیە لەسەر داڕشتنی یاساو تەشریعاتەكان، ئەوانەی لە بەرژەوەندی ژناندایە بۆ یەكسانی لە كۆمەڵگەدا.
زیادبوونی چەند هێندەی ژمارەی ئەندامانی ژن لە پەرلەمانی رۆژئاوادا لەنێوان ساڵانی 1975 بۆ 1995، كە گەیشتە رێژەی 4.7% بۆ نزیكەی 11% ویلایەتە یەكگرتوەكان رێژەی ئەندامانی ژن لە كۆنگرێس بۆ 11.2%، كە سـێ یەكی رێژەی وڵاتانی باكوری ئەوروپا دەكات.
لەگەڵ پێشكەوتنەكان و گەشەكردنەكانی بزوتنەوەكانی ژنان ژمارەی ئەو وڵاتانە لەدابەزیندایە، كە ژن تێیدا پلەی وەزارەتییان وەرگرتووە لە دەوڵەتەوە ژمارە، كە هاتووەتە خوارەوە بۆ 47 دەوڵەت، كەچی بە پێچەوانەوە لە دەیەكانی رابردو رێژەی ژنان لەپلەی سەركردایەتیدا زیادبووە لەزۆربەی وڵاتانی جیهاندا، ئەم پاشەكشەیە زیاتر بۆ دەوڵەتە تازە سەربەخۆكان دەگەڕێتەوە، ئەوانەی لە یەكێتی سۆڤێت جیابوونەتەوە و دەوڵەتانی ئەندام لە بلۆكی رۆژهەڵات ئاماژەیەكی نێگەتیڤ بوو بەجۆرێك رێژەی نوێنەرایەتی هێنایە خوارەوە لە 30،25% رۆژگاری حزبی شیوعی بۆ رێژەی 18.8% لەئەمڕۆ دا، لەو دەوڵەتانەی كە سیستمی كۆمۆنیستی پەیرەو دەكەن. وەكو چین و ڤێتـنام و كۆریای باكور، تا ئێستا بەشداری ژنان لە ئەنجومەنەكانی یاسادانان تەنها گەیشتۆتە20%.
هەروەك ئاشكرایە لە دەوڵەتە عەرەبی و ئیسلامیەكاندا، رێژەی نوێنەرایەتی ژن هێندەی ژمارەی پەنجەكانە، بەجۆرێكە تا هەنوكە گفتوگۆ لەسەر ئەوە دەكرێت، كە ئایا رێگە بدرێت ژنان شۆفێری بكەن یان نا، بێ ئەوەی براو مێردیان لەگەڵدابێت! ئیدی ژنان بێ بەشكراون لەپیادەكردنی مافی سیاسی دەنگدان و خۆكاندیدكردنو فشارێكی زۆریان لەسەرە و تواناكانیان سنورداركراوە لەم چەرخی بیست و یەكەدا.

لەپێناو بردنەسەری ئاستی بەشداری ژنان لەژیانی سیاسیداو گەیشتن بەناوەندەكانی بڕیار پێویستە:
1-گۆڕین و پەرەپێدانی بەرنامەی حزبە سیاسییەكان بەجۆرێك بێت، كە دان بنرێت بەیەكسانی هەرد و رەگەزەكە و بەهەند وەرگرتنی پرسی جێندەر لەبەرژەوەندی ژنانداو هانی رەگەزی ژن بدرێت لەو حزبە سیاسیانەدا.
2-كاری هاوبەش بكرێت لەنێوان رێكخراوەكانی ژنان و حزبە چەپو دیموكراتخوازەكانو رێكخراوەكانی بەرگریكار لەمافی یەكسانی ژنو پیاو بۆ جێبەجێكردنی رێكەوتننامە نێودەوڵەتیەكان دەربارەی مافە سیاسیەكانی ژن لەوانە مادەی (7) لەڕێكەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ رەتكردنەوەی هەمو شێوازەكانی جیاكاری دژی ژنانی ساڵی 1979، كە لەسەر دەوڵەتەكانە هەمو رێگەكان بگرنەبەر بۆ كۆتایەێنان بەجیاوازی رەگەزی دژی ژنان لەژیانی سیاسیدا.
3-جەختكردنەوەی رێكخراوەكانی ژنان لەسەر بردنەسەری ئاستی هۆشیاری ژنانو بایەخدان بە بەشداری كارای ئەوان لەژیانی سیاسی و تێكۆشانی بەردەوام بۆ گەیشتن بە ناوەندەكانی بڕیار و هۆشیاركردنەوەی فراوانی كۆمەڵگەش لەپێناو پێشكەشكردنی هاوكاری مەعنەوی ژنان، سەپاندن و جێبەجێكردنی یاساو دەستورە مەدەنییە هاوچەرخەكان بە تایبەتی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا.
4-هاوكاریكردنی ژنانی كاندید بۆ ئەندامێتی پەرلەمان یان ئەنجومەنەكانی شارەوانی لەڕووی مادی، مەعنەوی، میدیایی و كاركردن لەسەر راهێنانی ژنان بۆ بەدەستەێنانی شارەزایی لەهەڵبژاردنە سیاسیەكاندا.
5-ئازادكردنی ئابوریانەی ژنان، رۆڵێكی گەورەی هەیە لە بەهێزكردنی پێگەی ژن لەبەشداری سیاسییدا.
6-سەربەخۆبوونی رێكخراوەكانی ژنان لە پاشكۆیەتی حزبە سیاسییەكان، بە تایبەتی ئەوانەی هاوكاری پرسی رزگاری ژنان ناكەن.
7-جیانەكردنەوەی پرسی ژنان لەكێشەكانی تری كۆمەڵگە، كەوا پیشان بدرێت تەنها ئەم پرسە تایبەتە بە ژنان، بەڵكو ئەركی رێكخراوەكانی ژنانە ئەم بیرۆكە بسڕنەوە، چونكە پرسی ژن پرسی سەرلەبەری كۆمەڵگەیە.
8-داواكردنی وەزارەتی تایبەت بە كاروباری ژنان و پرسەكانی یەكسانی و گرنگیدان بە كاروبارەكانی ژنان لە كۆمەڵگەدا.
9-داواكردنی هاوكاری تەواو دابینكردنی توانای دارایی بۆ دامەزراندنی سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوەی یەكسانی رەگەزی لەكۆمەڵگەدا، گەشەپێدانی هۆشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتوری ژنان.


سەرچاوە: الحوار المتمدن- العدد 1483 - 8/3/2006
بیان صالح