بەشی سێ 
خوێندنەوە بۆ دەستورە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق، پێویستە پشت ببەسترێت بەسەرچاوەكانی مافی مرۆڤ بەشێوە جیهانیو فراوانیەكەی، جا چ لەئاستی پەیوەست بەدۆكیۆمێنتە نێودەوڵەتییەكانی مافە گشتییەكانی مرۆڤ وەكو جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ، یان هەردو پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافەسیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكان، یاخود پەیماننامە نێودەوڵەتیەكان تایبەت بە ژنان، لەسەرو و هەموویانەوە رێكەوتننامەی زاڵبوون بەسەر هەمو شێوەكانی جیاكاری دژی ژنان، كە تێیدا باس لەیەكسانی مافەكانی ژن و پیاو دەكات و زاڵبوون بەسەر تەواوی جیاكارییەكان دژی ژنان. بەو پێیەی كە دەستور باڵاترین یاسای وڵاتە، هەربۆیە پێویستە پێنج مافەكەی مرۆڤ بە بێ جیاوازی لەخۆبگرێت، ئەو دەقانەش یەكسانی مافەكانی ژنو پیاو بەشێوازێكی دیاریكراو لەخۆبگرێت سەبارەت بەژنان، خێزان، دایكایەتی، منداڵ و پارێزگاری لێكردنی. هەروەك ئەو دەقانەی لە هەردو پەیماننامەی نێودەوڵەتی پێنج مافەكەدا هاتووە لە دەستەبەركردنی یەكسانی نێوان نێر و مێ لەبەهرەمەندبوون، لەو مافانەی كە لە دەقەكەدا هاتووە، هەروەها مافی پاراستنی خێزانو دایكایەتی منداڵ... بەڵام ئایا دەستورەكانی عیراق لەو دەقانەی تێدایە دەربارەی یەكسانی نێوان ژنو پیاو؟ ئەركی ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەوەیە، كە باس لەو گرفتانە بكات، بە ئاماژەدان بەو بڕگەو مادانەی كە لەدەستورەكانی عیراق و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكاندا هاتووە. لەناونیشانی باسی یەكەمدا دەربارەی مافەكانی ژنان لەدەستورە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق و تەنها بەبیرەێنانەوەی مادەكانو بڕگە دەستورییەكان، كە بەدەق لەسەر مافەكانی ژن لەدەستورەكاندا هاتووە، بە بێ گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكانی مافەكانی مرۆڤ، لەجاڕنامەو بەڵگەنامەو رێكەوتننامە نێودەوڵەتییەكان، پابەندبوون بەم یاسایەوە بۆ دوورنەكەوتنەوە لە پرسەكەو خۆنەدان لە تەمومژی یاسای بەراوردكاری. دەستوری (یاسای بنەرەتی عیراق) ساڵی 1925، بەیەكێك لە دەستورە گەشەكردووەكان دادەنرێت لەبەرئەوەی جەختی لەسەر مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەرەتییەكانو پاراستنیانی كردۆتەوە، كە پێكەاتووە لە پێشەكییەك و (10) دەروازە، كە لەدەروازەی یەكەمدا باسی (مافەكانی گەل) دەكات و چەند دەقێكی یاساییەو پەیوەستە بەرەگەزی عیراقییەوە، هەروەها باس لەیەكسانی عیراقییەكان دەكات لەبەردەم یاسادا ئەگەرچی لەڕووی نەتەوەیی و ئاینی و زمانەوە جیاوازیش بن، هەروەها ئازادی تاكەكەس بۆ هەموان پارێزراوە لە مافی خاوەندارێتیو مافە بنەرەتییەكانی تر، ئەم دەستورە لەخۆی گرتووە بۆ گەلی عیراق. دەستوری عیراقی ساڵی 1925 لە دەروازەی دووەمدا باس لە (مەلیك و مافەكانی) دەكات، لەدەروازەی سێیەمدا باسی (دەسەڵاتی یاسادانان) دەكات، كە پەیوەستە بە ئەنجومەنی نەتەوەو مەلیكەوە، كە ئەنجومەنی نەتەوە پێكدێت لە ئەنجومەنی ئەعیان و نوێنەران، دەسەڵاتی یاسادانانیش مافی دانانی یاسای هەیەو هەروەها هەمواركردنەوەو رەتكردنەوەشی. هەروەها دەستوری عیراقی ساڵی 1925 لەدەروازەی چوارەمدا باسی پێكەێنانی وەزارەتەكانو ژمارەی وەزیرەكانی دەوڵەت دەكات، هەروەها ئەنجومەنی وەزیران كە لەسەر بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەت وەستاوە. لەدەروازەی پێنجەمدا دەستوری عیراقی 1925 باسی (دەسەڵاتی دادوەری) و دابەشكردنی دادگاكانو چۆنیەتی دیاریكردن و دامەزراندنی دادگاكان دەكاتو پاشان ئەو شوێنەی، كە تێیدا دادگا دەگیرێتو پلەو بەشو تایبەتمەندییەكانو چۆنیەتی چاودێریكردنیانو جێبەجێكردنی فەرمانەكانیان باسكراوە، كە پێویستە هەمو دادگاییەكان بەشێوەی ئاشكرا بەڕێوەبچن. لەسەر بەڕێوەبردنی هەرێمی عیراق، دەستور عیراقی دابەشكردووە بۆ چەند ناوچەیەكی ئیداریو دیاریكردنی ناوچەكانو ناو و جۆری چۆنیەتی دروست بوونیان و دەسەڵاتەكانی فەرمانبەرانو ناونیشانەكانیان بەپێی یاسا، بەڵام لە دەروازەی هەشتەم، نۆیەم، دەیەمدا ئەم دەستورە باسی پشتیوانی یاساو ئەحكامەكان و ئاڵوگۆڕی ئەحكامی یاسای بنەرەتیو مادە گشتییەكانی پەیوەست بەم دەستورە دەكات. لەخوێندنەوەمان بۆ ئەم دەستورە كە بە (یاسای بنەرەتی ساڵی 1925) ناودەبرا، ئەوە دەبینین كە بهەیچ شێوەیەك وشەی (ژن)ی تێدا نییە جگە لەوەی هەندێك ئاماژەكراوە بۆ مافە ئاساییەكان، كە بەشێوازێكی شەرمنانە لەم دەستورەدا باسكراوە بە بێ ئاماژەكردن بۆ ژن لەدەقێكدا. هەروەك لەمادەی حەوتەمدا هاتووە: ئازادی تاكەكەسی پارێزراوە بۆ هەمو دانیشتوانی عیراق لە دەستدرێژی و دەستێوەردان و نابێت كەس دەستگیر بكرێت و ناچاربكرێت شوێنی نیشتەجێ بوونی بگۆڕێت، یان ناچاربكرێت، كە خزمەت بكات لەناو هێزە چەكدارەكاندا تاكو بەپێی یاسا نەبێتو ئازاردانو دوورخستنەوەی عیراقییەكان بۆ دەرەوەی وڵات بەهەمو شێوەیەك قەدەغەیە. هەروەها لەمادەی دوانزەدا هاتووە: عیراقییەكان بۆیان هەیە بە ئازادانە رای خۆیان دەرببڕن و بڵاوی بكەنەوە و كۆڕو كۆبونەوە و كۆمەڵەی جیاجیای خۆیان دابمەزرێنن و پێوەی پەیوەست ببن لە چوارچێوەی یاسادا. ئەوەش وا ئەژمار دەكرێت، كە مافی دەربڕین یەكسانە بۆ ژنو پیاو. لەسەر مافەكانی ژنانو پیاوان وەكو یەكن لەبەردەم دادگادا. لەمادەی هەژدەیەمدا لەهەمان دەستوردا هاتووە: عیراقییەكان یەكسانن لەبەهرەمەندبوون بە مافەكانیان و جێبەجێكردنی ئەركەكانیان و بۆیان هەیە لە ئەركەكانی حكومەت بەشداربن بە بێ جیاوازی، هەركەسە و بەپێی تواناو شیاوی خۆی، بۆ هیچ كەسی ناعیراقی نییە لە ئەركی حكومەت بەكارببرێت تاكو بەیاسایەكی تایبەت نەبێتو ئەمەش ئەو بیانییانە ناگرێتەوە، كە بە پێی گرێبەست و لەڕێی كۆمپانیاكانەوە هاتوون. لە یاسای هەمواركراوی دووەم بۆ دەستوری عیراقی 1925، لە مادەی هەشتەم كە مادەی هەژدەهەمی دەستور بەمشێوەیە هاتووە: عیراقییەكان یەكسانن لە بەهرەمەندبوون بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان، هەروەك ئەرك و فەرمانەگشتییەكان، جیاكاری ناكرێت بە هیچ كەس بە هۆی بنەچە، زمان، ئایین، لەفەرمانەگشتییە مەدەنییەكان و سەربازییەكاندا ئەم ئەركە خەڵكانی بیانی ناگرێتەوە، مەگەر لە حاڵەتی تایبەتدا نەبێت. سەرەڕای كەمی ئەو مادەیە لەڕووی ناوهێنانی ژنەوە بەو مانا فراوانەی نێرو مێ و وەك براكەی لە یەكسانبوونی لەبەردەم یاسادا. لەهەمواركردنی سێیەمی یاسای بنەرەتی عیراقی ساڵی 1925 لە/5/1958دا مادەكاتییە، كە لەبڕگەی دووەمدا ئاماژەی پێكراوە و تێدا هاتووە: دەبێت لەماوەی ساڵێكدا دوای دەرچوونی ئەم یاسایە و جێبەجێكردنی، كە تێیدا مافی سیاسی ببەخشرێت بەژنی خوێندەوار، ئەگەر هەردو ئەنجومەنەكە رەزامەندییان لەسەر ئەو هەمواركردنەنیشاندا، بە پێی بڕگەی پێشو، پاشان بخرێتە بەردەم مەلیك بۆ رەزامەندیو واژۆكردنی بە بێ گەڕانەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. كەواتە ئەو مادەیە مافی سیاسی ئەداتە ژنانی خوێندەوار. لە بەشی یەكەمی (بنەما گشتییەكان) لە دەستوری یەكێتی عەرەبی 29/3/1958، لە مادەی هەشتەمدا هاتووە: هاوڵاتیانی وڵاتانی یەكێتی عەرەبی بە بێ جیاوازی رەگەز و ئایین و بەگوێرەی یاسا رەچاوكراوەكان بەهرەمەند دەبن لە ماف و ئازادییەكان، ئەوەی كە لە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤدا هاتووە، بۆ هەر تاكێك هەیە، كە مافی ئازادی خاوەندارێتی و گواستنەوەی هەبێت لە هەر شوێنێكی یەكێتییەكە و ئازادی نیشتەجێ بوونی هەیە و ئازادە لە دیاریكردنی پیشەو كاركردنو بازرگانی... هتد. مافی بەخشیوە بە ژنانو پیاوان لە ئازادی خاوەنداری، گواستنەوە، هەڵبژاردنی پیشە، كار، بازرگانی و پەیوەست بوون بە هەر پەیمانێكی فێركردنەوە. دوای هەڵگیرسانی 14ی تەموزی ساڵی 1958، راگەیەندرا كە یاسای بنەرەتی عیراقی ساڵی 1925، شكستی هێناوە بە هەمو هەمواركردنەكانییەوە، هەروەها دەستوری كاتی ساڵی 1958 جێبەجێ دەكرێت بۆ ئەوەی بنەماكانی حوكمڕانیو رێكخستنی مافو ئەركەكان هەمو هاوڵاتییان بگرێتەوە، ئەو دەستورە كاتییە ئاماژەی بەوە كردەوە، كە پێویستە جێبەجێ بكرێت لە ماوەی گواستنەوەدا تاكو دەستورێكی هەمیشە دادەنرێت. لەدەستوری كاتی ساڵی 1958، ئاماژەكراوە بۆ رێزگرتن لە مافەكانی هاوڵاتیان و پارێزگاریكردن لێیان، هەروەها ئاماژە بە هاوبەشی كورد و عەرەب كراوە لەم وڵاتەداو لەم دەستورەدا داننراوە بەمافی نەتەوەییان لە چوارچێوەی عیراقدا، هەروەك جەختكراوەتە سەر ئازادی بیروباوەڕو ئازادییە كەسییەكان و پیرۆزی شوێنی نیشتەجێبوونو ئازادی ئایینەكانو رادەستكردنەوەی بیانییەكان قەدەغەكراو، هەروەك بەدەقی دەستوری هاتووە كە سەرۆكایەتی كۆمار سەرپەرشتی ئەنجومەنی سەروەری دەكات، كە پێكدێت لە سەرۆكو دوو ئەندام، هەروەها ئەنجومەنی وەزیران سەرپەرشتی ئەنجومەنی وەزیران دەكات بەرەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانو ئەنجومەنی باڵا، هەروەك ئەم دەستورە جەختی دەكردەوە لەسەر سەربەخۆیی دادگاو كەس بەسەریدا زاڵ نییە لەزاڵبوون بەسەر یاسادا، هیچ دەسەڵات و كەسێك بۆی نییە دەست وەرداتە سەربەخۆیی دادگا لەكاروبارەكانی عەدالەتدا، یاسا دەزگای دادگەری رێكدەخاتو دەستور دابەشی كردووە بۆ چوار دەروازە كە ئەمانەن: (دەروازەی یەكەم: كۆماری عیراق، دەروازەی دووەم: سەرچاوەی دەسەڵاتەكانو مافەكانو ئەركەگشتییەكان، دەروازەی سێیەم: سیستمی فەرمانرەوایە، دەروازەی چوارەم: ئەحكامە راگوزەرەكان. لە مادەی نۆیەمدا هاتووە: دەروازەی دووەم (سەرچاوەی دەسەڵاتەكان و ماف و ئەركەگشتییەكان)ی ئەم دەقەیە: هاوڵاتیان یەكسانن لەبەردەم یاسادا لەمافو ئەركەگشتییەكاندا جیاواز نییە لەوەی، كە لە دەستوری ساڵی 1925و یاسا هەمواركراوەكانیدا هاتووە و بە ئاماژەكردن بۆ یەكسانی ژنو پیاو لە ئەركو مافەكاندا لەبەردەم یاسادا بە پێی ئەو دەربڕینەی كە هاتووە و دەڵێت: (نابێت جیاكاری لەنێوانیاندا بكرێت بە هۆكاری بنەچەو رەگەز....) دەربڕینێكی ئاشكرایە لەسەر یەكسانی ژنو پیاو بەو پێیەی، كە باسی رەگەز كراوە و هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە. لەڕێكەوتننامەی سێقۆڵی نێوان عیراق و میسرو سوریا (القاهرة) 17/4/1963 لەپێكەاتە بنەرەتییەكاندا ئەم دەقە دەبینییەوە. ئازادییەگشتییەكان بەستراوە بەسنورە یاساییەكانەوە، كۆماری عەرەبی یەكگرتو بەرپرسە لەهەمو هاوڵاتییان بە بێ جیاوازی (ئازادی رادەربڕین و ئازادی رەخنە، رەخنەلەخۆگرتن، ئازادی رۆژنامەگەری، ئازادی كۆبونەوە و پێكەێنانی كۆمەڵە، ئازادی پێكەێنانی سەندیكا هەرەوەزییەكان، ئازادی ئاڵا، ئازادی بیروباوەڕ و پەرستنو كەشەئاینییەكانو ئازادییەگشتییەكانی تر). ئەو رێكەوتننامەیە ماف دەدات بەژنو پیاو وەكو یەك ئەو ئازادییانەی كە باسكران هەر لەو رێكەوتننامەدا بڕگەی دووەم هەیە كە دەڵێت: هاوڵاتییان یەكسانن لەبەردەم یاسادا لە ئەركو مافەكاندا نابێت جیاوازی بكرێت بە هۆی بنەچە، رەگەز، زمان و بیروباوەرەوە. "هەروەك دەبێت ژنان لەگەڵ پیاوان یەكسان بن لەبەشداریكردنی پۆزەتیڤانە لەدروستكردنی ژیاندا". لەم بڕگەیەدا بەڕاشكاوی ئاماژەكراوە بۆ مافی ژنان جارێك، كە بەشداری لەگەڵ پیاودا لەمافەكاندا لەبەردەم یاساداو جارێكی تریش بەجیا، كە لە دەقەكەدا هاتووە: دەستوری كاتی ساڵی 1963، چەندین دەقی یاسایی هەیە كە ماف دەبەخشێت بە زۆرێك لە مافەكانی گەلانی عیراق، بە تایبەتی لەدەروازەی دووەمدا (بنەما سەرەكییەكان بۆ كۆمەڵگە) كە لەسەر دەوڵەت پێویستە فرسەتی یەكسان دروستبكات بۆ هەموو عیراقییەكان و گەشەپێدانی ئابوری و عەدالەتی كۆمەڵایەتی دەستەبەر بكات. هەروەك لەم دەستورەدا بە دەق هاتووە، كە ئازادی خاوەندارێتی تایبەتی پارێزراوە. هەر بۆ زانیاری لە دەروازەی سێیەمی ئەم دەستورەدا (مافو ئەركە گشتییەكان) دەقەكە دەڵێت: رەگەزنامەی عیراقی یاسا دیاری دەكات و عیراقییەكان یەكسانن لەیاسادا و لەمافو ئەركەكانیشدا، رەگەز، بنەچە، زمان، ئایین جیایان ناكاتەوە، كەس دەستگیر ناكرێت و زیندانی ناكرێت بە پێی یاسا نەبێت و تۆمەتبار بێتاوانە تائەوكاتەی تاوانەكەی ساغ دەبێتەوە. ئازادی ئایینەكان پارێزراوە و ئازادی رۆژنامەگەری و چاپ و بڵاوكردنەوە بە پێی یاسا رێكخراوە. دەوڵەت دەستەبەری مامەلەیەكی دادپەروەرییانەدەكات بۆ عیراقییەكانو چاودێری تەندروستی مافی هەمو عیراقییەكانەو هەڵبژاردن مافێكی ئاشكرای هەمو عیراقیەكانە لە یاسادا. لەمیانەی لێكۆڵینەوەدا لەو دێڕانەی كە هاتوون، لەسەرەتاوە ئەو شەرمە دەبینین كە وشەی ژن خاڵییە لەو دەقانەداو تەنها باس لەجیاكاری رەگەز، بنەچە، ئایین و... هتد هاتووە و باسی یەكسانی ژن و پیاو نەهاتووە. لە مادەی پێنجەمی هەمان دەستوردا ئاشكراكراوە پێگەی خێزان لەڕووی یاساییەوە و هاتووە: (خێزان بناغەی كۆمەڵگەیە، بنەمای ئایین، ئەخلاق و نیشتمانییە). لەو دەستورەدا مافی كاركردن دراوە بە ژنان و پیاوان لەسەر بنەمای رەخساندنی و فرسەتی وەكو یەك، هەروەك لە مادەی شەشەمیدا هاتووە: (دەوڵەت دەستەبەری هەلی یەكسان دەكات بۆ عیراقییەكان)، لەنێویدا مافەكانی ژنان و هەروەها پارێزگاری دایكایەتی و منداڵو پشتگیری یاسا بۆ خێزان، كە لەدەقی مادەی پانزەهەمدا هاتووە: دەوڵەت بەپێی یاسا هاوكاری خێزان و پاراستنی دایكایەتی و منداڵ لە ئەستۆ دەگرێت. هەر بەدوای ئەودا مادەی شانزەهەم هەیە لەهەمان دەستوردا، كە ئەو مافە دەبەخشێت بە عیراقییەكان و ژنان و پیاوان سەبارەت بە مافی دەستەبەری كۆمەڵایەتی و یارمەتیدانیان لە حالەتی نەخۆشی و پیریی و پەككەوتەیی و بێكاری، هەروەك لە دەقەكەدا هاتووە: دەوڵەت خزمەتگوزاری دەستەبەری كۆمەڵایەتی لەئەستۆ دەگرێت، عیراقییەكان مافی یارمەتیدانیان هەیەلە حالەتی نەخۆشی و پیری و پەككەوتن و بێكاریدا، لەمادەی نۆزدەهەمدا لەسەر مافی ژنان و پیاوان لە ئەركو مافەكاندا دەقەكە ئاوایە: (عیراقییەكان یەكسانن لەمافو ئەركە گشتییەكاندا و جیاكاریی لەنێوانیان ناكرێت) بە هۆی رەگەزو بنەچە، زمان، ئایین و هەر هۆكارێكی دیكە، هەر ئەم مادە دەستورییە مافەكانی گەلی كوردی جێگیر كردووە لەناو گەلانی عیراقدا لەچوارچێوەی برایەتی یەكێتی نیشتمانی دا. هەروەك باسمانكرد ئەم مادەیە مافی داوە بەژنان و پیاوان لە مافو ئەركەگشتییەكاندا لەبەردەم یاسادا بە بێ جیاوازی. لەو مافانەی ژنان لەسەر دەوڵەت وەكو چاودێری تەندروستی، سەرەڕای ئەوەی كە ناوی ژن نەبراوە لەمادەی سیو شەشدا. چونكە دەڵێت هەمو عیراقییەكان ژن و پیاویش دەگرێتەوە وەك دەقەكە: چاودێری تەندروستی مافی هەمو عیراقییەكانەو لەسەر دەوڵەتە، كە نەخۆشخانەی جیاجیا و دەزگای تەندروستی فراوان بكاتەوە. هەروەك شۆڕشی (17)ی تەموز، كەهات بەچەندین دروشمی بریقەداری چەواشەكاریانەی خەڵك، هەروەك دەستوری كاتی 1968 هەوڵیدا كۆپی چەند مادەیەك بكات لەدەستورەكانی پێشوی عیراق و سەرەڕای هەوڵی بەعسییەكان بۆ بێبەشكردنی مافەكانی خەڵكو دورخستنەوەیان لەماف و سامانیان. هەروەك بڕگەی (ج) لەمادەی حەڤدەهەمدا بەگوێرەی ماددەی یەكەمی هەمواركردنی دووەمی دەستوری كاتی لە/5/1969، دەقی هەمواركراو لەسەر (ئەو كەسانەی كە تۆمەتی سیخوڕی بۆ بێگانە بەسەریاندا ساغ دەبێتەوە لەدادگایەكی تایبەتمەندا یان پیلان دەگێڕن بۆ دەستگرتن بەسەر پێشكەوتنی سۆسیالیزم و بنەماكانی ئابوریو كۆمەڵایەتی، دەبێت ماڵو موڵكیان دەستی بەسەردا بگیردرێت). هەر ئەو دەقەبوو كە رژێمی حوكمڕان بۆ كوشتنی نەیارەكانی بەكاری دەهێنا و تۆمەتباری دەكردن بە كرێگرتە و سیخوڕ، ئەو دادگا تایبەتمەندەش هیچ نەبوو جگە لە دادگایەكی رووكەشی و ناشەرعی. دەستوری كاتی ساڵی 1968، ئاماژە بەكۆمەڵێك ماف دەكات، كە تایبەتە بە ژنان لەوانە خێزان، پاراستنی دایكایەتی، منداڵ و مافی دەستەبەری كۆمەڵایەتی و مافی كاركردن و یەكسانی لەبەردەم یاسادا لەئەرك و مافەگشتییەكاندا. دەقی مادەی هەشتەم لەدەستوری ناوبراو هاتوە، خێزان بناغەی كۆمەڵگەیەو بەمشێوەیە: (خێزان بناغەی كۆمەڵگەیە، بنەمای ئایین و ئاكارو نیشتمانپەروەرییە) دوای ئەو بڕگەی (أ) دێت لە مادەی نۆ، كەمافی بەخشیوە بە ژن لەئاسایش و پاراستندا بۆ خۆیو مندالەكانی و خێزانەكەی، كە دەقەكەی بەمشێوەیەیە: (یارمەتیدانی خێزان و پاراستنی منداڵو دایكایەتی بەپێی یاسا دەوڵەت دەیگرێتە ئەستۆ). لەسەر مافی ژنان لەدەستەبەری كۆمەڵایەتیو یەكسانییان لەگەڵ پیاواندا كە لە بڕگەی (ب) و هەمان مادەی نۆیەمدا هاتووە دەربارەی دەستەبەری كۆمەڵایەتی: دەوڵەت خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان لە ئەستۆ دەگرێت و بۆ هەمو عیراقییەكان مافی یارمەتیدانیان هەیە لەحالەتی (پیریی، نەخۆشی، پەككەوتەیی و بێكارییدا) هەروەك ئەوانەی پێشو لەم بڕگەیەدا دەقی لەسەر نەهاتووە، كە تایبەت بێت بە مافی دەستەبەری كۆمەڵایەتی بۆ ژنان، دەقەكەبە دەربڕینی راشكاو، ناوی ژنانی نەهێناوە لەدەستەبەری كۆمەڵایەتی تەنها تێدەگەین، كە وشەی عیراقییەكان بەمانای ژنانو پیاوان دێت پێكەوە. لەمادەی دەیەمدا هاتووە: دەوڵەت هەلی یەكسان دەرەخسێنێت بۆ هەمو عیراقییەكان مافی هەریەكە لە ژن و پیاو لەسەر دەوڵەت هەیە، كە هەلی كاركردن برەخسێنێت لەسەر بنەمای لێهاتویی بۆ هەردو رەگەزەكە. بەدور لەكار و دوبارەكردنەوەی. هەمان دەقی هاتو لە مادەی پانزدەدا دیسان ئەم مادەیە دوبارەبۆتەوە و ئەمەش دەقەكەیەتی: عیراقییەكان یەكسانن لەمافو ئەركە گشتییەكانداو یەكسانن لەبەردەم یاسادا و هیچ جیاوازی ناكرێت بە هۆی بنەچە، رەگەز، ئایین و زمان.... هەمویان هاوكارن بۆ پاراستنی قەوارەی نیشتمان بەكورد و عەرەبەوە، كە لە دەستوردا مافەكانیان جێگیر كراوە لەچوارچێوەی یەكێتی عیراقیدا. لەم مادەیەدا ژنان هەمان مافی پیاوانییان هەیەلەبەردەم دادگادا. سەرەڕایی ئەوەی لەدەستوری كاتی ساڵی 1968، بەڵێن بە گەلانی عیراق درابوو، كە دەستورێكی هەمیشەیی دابنرێت، جگە لەچوار جار هەمواركردنەوە لە لایەن ئەنجومەنی بەناو شۆڕشەوە. لە ساڵی 1970 دیسان دەستورێكی كاتی دەركرد. لە مادەی یەكەمی ئەو دەستورەدا هاتووە، كە عیراق ئامانجییەتی كە (دەوڵەتێكی عەرەبی بە سیستمی سۆسیالیستی دابمەزرێنێت). لە دەروازەی سێیەمی ئەم دەستورەدا بە دەق هاتووە لەسەر (مافو ئەركە بنەرەتییەكان) كە وەها دانراوە (هاوڵاتیان یەكسانن لەبەردەم یاسادا بە بێ جیاكاری بە هۆی ئایین و رەگەز و...هتد) و (چونیەكی فرسەت بۆ هەمو هاوڵاتیان دەستەبەرەلەسنوری یاسادا) و (تۆمەتبار بێتاوانە تاكو تاوانەكەی دەسەلمێنرێت) و (مافی بەرگری پیرۆزە لە هەمو قۆناغەكانی لێكۆڵینەوەدا) و (كەرامەتی مرۆڤ پارێزراوە، هەر جۆرە ئەشكەنجەیەكی جەستەیی و دەروونی قەدەغەیە) و (شوێنی نیشتەجێبوون پیرۆزی خۆی هەیە و بە بێ رەچاوكردنی یاسا نابێت پشكنین بكرێت) و (نابێت رێگری بكرێت لە سەفەركردنی هاوڵاتی بۆ دەرەوەی وڵات) و (ئازادی ئایینیو بیروباوەرەكان و پیادەكردنی كەشی ئایینی) و (ئەم دەستورە ئازادی راوبۆچون و بڵاوكردنەوە لە ئەستۆ دەگرێت و ئازادی خۆپیشاندان و دامەزراندنی حزبی سیاسی و سەندیكاو هەرەوەزییەكان). هەمو ئەم مافە بنەرەتیانە دەسەڵاتی حوكمڕان هەوڵیداوە رێگربێت لەبەردەم گەلی عیراقدا، بە هەمو شێوەیەك زاڵبوونی خۆی سەپاندبوو، هەروەها هەرجۆرە چالاكییەكی حزبی و سیاسی و ئابوری قەدەغەكردبوو، ئەگەر لەگەڵ بەرژەوەندی دەسەڵاتی فەرمانرەوادا نەگونجایە بەبیانوی دژایەتیكردنی ئامانجەكانی گەل هەروەك لەمادەی (36)ی ئەم دەستورەدا هاتووە. لەمادەی نۆزدەهەمدا (أ) ئەوە دەخوێننەوە: هاوڵاتییان یەكسانن لەبەردەم یاسادا، بە بێجیاكاریی رەگەز، بنەچە، ئایین، زمان، پێگەی كۆمەڵایەتی و ماف بەخشراوە بە ژنان، كە یەكسانن لەگەڵ پیاوان لەبەردەم یاسادا. لەبڕگەی (ب) هەمان مادەدا هاتووە: (چونیەكی هەل بۆ هەمو هاوڵاتیان دابینكراوە لەسنوری یاسادا). بەمەش مافی یەكسانی ژنان دراوە لەكاركردن لەگەڵ پیاواندا. هەروەها لەمادەی حەڤدەهەمدا هاتووە بڕگەی (أ): دەوڵەت بەرپرسە لە قەڵاچۆكردنی نەخوێندەواریو مافی فێركردن بەخۆڕایی لەهەمو قۆناغەكانی سەرەتایی و دواناوەندی و زانكۆ بۆ هەموو هاوڵاتیان. (ژنان ئەو مافەیان پێبەخشراوە بە یەكسانی لەگەڵ پیاوان لەفێركردندا. هەروەها لەمادەی سی بڕگەی (ب) هاتووە: (یەكسانی لەگرتنەدەستی ئەركە گشتییەكان كە یاسا دەیگرێتەئەستۆ). ئەو مافە دراوە بە ژنان كە لەگەڵ پیاوان یەكسانبن لە فەرمانەگشتییەكاندا. لەبڕگەی (د) هاتووە لە هەمان دەق: (دەوڵەت فراوانترین دەستەبەری كۆمەڵایەتی دەگرێتە ئەستۆی خۆی بۆ هەموو هاوڵاتیان لە حالەتی نەخۆشی و پەككەوتەیی و پیری و بێكاریدا)، كە مافی دەستەبەری كۆمەڵایەتیش دراوە بە ژنان، كە وەك پیاوان یەكسان بن. لەدوای راپەڕینی ساڵی 1991، كە دەربڕینێكی گشتی رەتكردنەوەی رژێمی حوكمڕان بوو، دەستیانكرد بەنوسینی دەقێك بەناوی (پرۆژەی دەستوری كۆماری عیراق)، كە دواتر كاری پێنەكراو، تەنها وەكو پروپاگەندەیەك بوو بۆ جوانكردنی رووخساری رژێمی دیكتاتۆری. ئەم دەستورەش سەدو حەفتاونۆ مادەی لەخۆدەگرت، كە دابەش بووبوو بەسەر هەشت دەروازەدا بەمشێوەیە: (دەروازەی یەكەم: كۆماری عیراق، دەروازەی دووەم: بنەما یاسایی و كۆمەڵایەتیی و ئابورییەكانی كۆماری عیراق، دەروازەی سێیەم: ماف و ئازادییەكان و دەستەبەرییەكانی، دەروازەی چوارەم: دامودەزگاكانی كۆماری عیراق، دەروازەی پێنجەم: پەیماننامەو رێكەوتننامەنێودەوڵەتییەكان،دەروازەی شەشەم: هەمواركردنی دەستور، دەروازەی حەوتەم: ئەحكامەراگوزەرییەكان (انتقالیە)، دەروازەی هەشتەم ئەحكامەكانی كۆتایی. لەدەروازەی سێیەم ئەوەمان بەرچاو دەكەوێت لەبەشی یەكەمی مافو ئازادییەگشتییەكاندا، مافو ئازادییەكان و دەستەبەرییەكانی دەقەكەی چییە: (هاوڵاتیان یەكسانن لەمافو ئەركدا لەبەردەم یاسا و هەمویان لێی بەهرەمەندن بە بێجیاوازی: لەم مافەشدا ژنان بەهرەمەندن و یەكسانن لەبەردەم یاسادا لەگەڵ پیاواندا). لەهەمان مادە لەبڕگەی (2) دەقەكەی ئاوایە (هەلی یەكسان دەستەبەركراوە بۆ هەمو هاوڵاتیان لەسنوری یاسادا). بەپێی ئەم بڕگەیە ژنانیش ئەو مافەیان هەیە لەسەر بنەمای رەخساندنی هەلی یەكسان لەبراكانیان. مادەی چلو نۆ ئەو مافەی داوە بەژنانو پیاوان، كە ئەركەكانی دەوڵەت لەئەستۆ بگرن بەگوێرەی یاسا لەسەر بنەمای یەكسانی، كە دەقی لەسەر هاتووە: (هاوڵاتییان یەكسانن لەگرتنەدەستی ئەركەكانی دەوڵەت بەگوێرەی ئەحكامەكانی یاسا). لەسەر مافی ژنانو پیاوان لەدەستەبەری كۆمەڵایەتیدا لەدەقی مادەی پەنجاو یەكدا هاتووە بەمشێوازە: (دەوڵەت رەخساندنی دەستەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی بۆ هاوڵاتیان دەگرێتەئەستۆ لەحالەتی نەخۆشیو پیریو پەككەوتەیی بەگوێرەی ئەحكامەكانی یاسا). لەمادەی شەست و سێدا مافی هاوبەشی بۆ ژنان و پیاوان لەهەڵبژاردن و راپرسیدا بەگوێرەی ئەحكامەكانی دەستور، ئەمەش دەقی مادەكەیە: (مافی هەمو هاوڵاتیەكە كە خۆی كاندید و بەشداری بكات لەڕاپرسی لەژیانی گشتییدا، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم دەستور و یاسایە). لەمادەی شەست و پێنج مافی هاوبەشی ژنان و پیاوانە لەفێربوون، كە ئیجبارییە و دەبێت جێبەجێ بكرێت بە پێی ئەم دەقە: (دەوڵەت مافی فێركردن بۆ هاوڵاتییان دەگرێتە ئەستۆ، دەبێت ئیجباری بێت لای كەم لەقۆناغی سەرەتاییدا و دەوڵەت هەوڵدەدات نەخوێندەواری قەڵاچۆ بكات و یاسا جێبەجێ بكات. یاسای ئیدارەی دەوڵەتی كاتی عیراق لەو دەستورانەیە، كە گوزارشت لەناخی گەلی عیراق دەكات، دوای چێشتنی تامی ئازادی و رووخانی رژێمی دیكتاتۆری، كە دەستی نابووە بینەقاقای خەڵكی ئەم وڵاتە بەدرێژایی چەندین ساڵ. دیباجەی ئەم یاسایە ئاوا هاتووە: (گەلی عیراق هەوڵدەدات بۆ گێڕانەوەی ئازادی، كە رژێمی داپڵۆسێنەری پێشو زەوتی كردبوو، ئەم گەلە رق و توندوتیژی رەتدەكاتەوە، بەهەمو شێوازەكانی، بەدیاریكراوی بەكارەێنانی لەبەڕێوەبردنی حوكمڕانیدا، گەل بڕیاریداوە، سەربەخۆبێت و یاسا حوكم بكات). یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عیراقی قۆناغێكی راگوزەری گرتەوە تاوەكو ساڵی 2004، كە شەست و دو مادەبوو دابەشكرابوو بەسەر نۆ دەروازەدا بەمشێوەیە: (دەروازەی یەكەم: پرەنسیپەگشتییەكان، دەروازەی دووەم: مافەبنەرەتییەكان، دەروازەی سێیەم: حكومەتی راگوزەری عیراقی، دەروازەی چوارەم: دەسەڵاتی یاسادان، دەروازەی پێنجەم: دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەروازەی شەشەم: دەسەڵاتی دادوەری، دەروازەی حەوتەم: دادگا تایبەتمەندەكان دەستەنیشتمانیەكان، دەروازەی هەشتەم: هەرێمەكان و پارێزگاكان و شارەوانی لیژنەناوچەییەكان، دەروازەی نۆیەم: قۆناغی دوای راگوزەری). بەمادەی دوانزە دەست پێدەكەین لەیاسای ناوبراو لەو دەقە دەخوێنینەوە: (هەمو عیراقییەكان یەكسانن لەمافەكانیان بەدەر لەرەگەز، راوبۆچوون، بیروباوەڕ، نەتەوە، ئایین، مەزەەب، بنەچە، لەبەردەم یاسادا یەكسانن هەمو جیاكارییەك قەدەغەیە لەدژی هاوڵاتیانی عیراقی لەسەر بنەمای رەگەز، ئایین، نەتەوە و بنەچە. مافی ئاسایشی كەسێتییان هەیە لەژیان، ئازادیدا و نابێت بێبەش بكرێت لەژیان و ئازادیدا تاكو بەگوێرەی لێپێچینەوەی یاسایی نەبێت، چونكە هەموان یەكسانن لەبەردەم یاسادا). ئەم مادەیە مافی بەخشیووە بەژنان و پیاوان لە یەكسانیان لەبەردەم یاسادا، هەروەها جیاكاریی رەگەزیی كراوە لەنێوان ژنو پیاودا (جیاكاریی قەدەغەیە دژی هاوڵاتیانی عیراقی لەسەر بنەمای رەگەز، نەتەوە، ئایین و بنەچە) مەبەست لەو رستەیەش جیاكارییە دژی ژنان هەرچەندە بەڕستەیەكی ئاشكرا نەهاتووە هەروەك مافی ئاسایش و ژیانێكی ئازاد. مادەی چواردەهەم لەدەقەكەدا ئاماژە دەكات: (تاك مافی ئاسایش، فێربوون، چاودێری تەندروستی و دەستەبەری كۆمەڵایەتی هەیە، لەسەر دەوڵەت و یەكەكانی حكومەت لەنێویاندا هەرێم، پارێزگاكان، شارەوانی و ئیدارە ناوچەییەكان، لەسنوری داهاتی خۆیانو بەلەبەرچاوگرتنی پێداویستییەكانی ژیانی دیكە هەوڵی دابینكردنی خۆشگوزەرانی و هەلی كاركردن بدات بۆگەل). مافێكی هاوبەشە بۆ ژنو پیاو هەروەك بەڕاشكاوی لەدەقەكەدا هاتووە: (ئاسایشو فێركردنو چاودێری تەندروستی و دەستەبەری كۆمەڵایەتی). لەبڕگەی (ب) مادەی بیست بەدەق هاتووە: (نابێت جیاكاری لەدژی هەر عیراقییەك بكرێت بەمەبەستی دەنگدانو لە هەڵبژاردنەكاندا لەسەر بنەمای رەگەز و ئایین و مەزەەب یان بنەچە، بیروباوەڕ، زمان، سامان، زانیاری نوسین و خوێندنەوە)، ئەمەش مافی هاوبەشی بەخشیووەبەژن و پیاو لەدەنگدانی هەڵبژاردندا. لەرەشنوسی دەستوری عیراقی ساڵی 2005، كە بەباشترین دەستور دادەنرێت بە بەراورد بەدەستورەكانی پێشوی خۆی، چونكەئاماژەیەكی ئاشكرای تێدا بۆ مافەكانی ژنانو ئازادییەكان، كە (134) مادە لەخۆ دەگرێت و دابەشكراوە بەسەر شەش دەروازەدا بەمشێوەیە: (دەروازەی یەكەم: پرەنسیپە بنەرەتییەكان، دەروازەی دووەم: مافو ئازادییەكان، دەروازەی سێیەم: دەسەڵاتەكانی فیدراڵی، دەروازەی چوارەم: تایبەتمەندیيەكانی دەسەڵاتی فیدراڵی، دەروازەی پێنجەم: دەسەڵاتی هەرێمەكان، دەروازەی شەشەم: ئەحكامی كۆتایی و راگوزەرییەكان). لەدیباچەی دەستورەكەدا دەبینین دوای تێڕامان دەخوێنینەوە لەم دەستورەدا (دەستوری 2005) لە مافو ئازادییەكاندا هاتووە لەبڕگەو مادەكانیدا و ئاماژەی ئاشكرا دەكات بۆ مافی هاوبەشی ژنانو پیاوان جارێكو مافی ژنان وەكو قەوارەیەكی سەربەخۆ جارێكی تر. ئەمەش لەمادەی چواردەهەمدا تێبینی دەكەین، كە بەمشێوەیە هاتووە: (عیراقییەكان لەبەردەم یاسادا یەكسانن بەبێجیاكاری رەگەز، بنەچە، نەتەوە و ئایین، یان رەنگ، مەزەەب، بیروباوەڕ و راوبۆچوون یان بارودۆخی ئابوری و كۆمەڵایەتی). ئەم مادەیە مافی یەكسانی بەخشیوە بە ژنان لەبەردەم دادگادا، كە بەدوایدا مادەی پازدەهەم دێت مافی داوە بە ژنان لەئاسایش و ئازادی، كە لە دەقەكەدا هاتووە: (هەمو تاكێك مافی ژیان و ئازادی و ئاسایشی هەیەو نابێت بێبەش بكرێت لەم مافانە یان كۆتوبەند بكرێت جگەلەوەی بەپێی یاسا نەبێت و بڕیارەكەش لە لایەنێكی دادوەری تایبەتمەندەوە نەبێت). لەم دەستورەدا مافی كاركردنی ژنو پیاوی فەرامۆش نەكردووە و لە دەقی ماددەی شانزدەهەم دا هاتووە: (رەخساندنی هەلی چونیەكی مافێكە بۆ هەمو عیراقییەكان دەستەبەر كراوە، لەسەر دەوڵەتە كە رێگاو شوێنی پێویست بگرێتەبەر بۆ جێبەجێكردنی). هەروەك چۆن ئازادی تاك مافێكە لە مافەكان، كە لەزۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوی جیهان جێبەجێكراوە و ئەم دەستورە نوێیە هیچ دودڵ نییە لەچەسپاندنی ئەو مادەو بڕگانەی لە مادەی حەڤدەهەم بڕگەی (أ)دا هاتووەو ئەمەش دەقەكەیەتی: (هەمو تاكێك مافی تایبەتمەندی كەسایەتی خۆی هەیە بەجۆرێك مافی كەسانی تر پێشیل نەكات لەئادابی گشتیدا). ئەوەش مافێكی هاوبەشی ژنانو پیاوانە پێكەوە. یاسادانەرانی عیراقی پێگەی سیاسی ژن دەزانن لەمیانەی خوێندنەوەیان بۆ مێژووی ژنو تێكۆشانەكەی، كە چ رۆڵێكی چالاكانەی بینیووە هەربۆیە لەم دەستورە نوێیەدا ئاماژەی راشكاوانەكراوە لەمادەی بیستەمدا: (هاوڵاتیان بە(ژنو پیاو) مافی بەشدارییان هەیە لەكاروباری گشتیدا و بەهرەمەندبوون لەمافی سیاسی لەنێویدا مافی دەنگدانو هەڵبژاردنو خۆكاندیدكردن). لەپێگەی خێزانو دایكایەتیو منداڵلەمادەی بیستو نۆدا بڕگەی (أ) دەبینین كە: (خێزان بناغەی كۆمەڵگەیە، دەوڵەت پارێزەری قەوارەو بەها ئایینیو ئەخلاقیو نیشتمانیەكانە). بەدوای ئەودا بڕگەی (ب) دێت لەهەمان مادەكەمافی ئاسایش ئەداتە ژنان لەبڕگەی (ب. یەكەم) هاتووە: (دەوڵەت پاراستنی دایكایەتیو منداڵو پیری دەگرێتەئەستۆ، چاودێری پێگەیشتنی لاوان دەكات، بارودۆخی گونجاویان بۆ دەستەبەر دەكات بۆ گەشەپێدانی تواناكانیان). لەمافەكانی ژنان لەسەر رۆلەكانیانو رێزگرتنو چاودێری دەستوری عیراقی ئەوەی بەخشیوە بە ژنانو پیاوان پێكەوە بە یەكسانی، لەبڕگەی دووی مادەی بیستونۆدا هاتووە: (رۆلەكان مافیان بەسەر دایكانو باوكانەوە هەیە لەپەروەردە و فێركردن و چاودێری كردندا، باوكو دایكیش مافیان بەسەر رۆلەكانیانەوە هەیە لەچاودێری رێزگرتنەوە، بەتایبەتی لەحالەتەكانی پەككەوتنو پیریو بێتواناییدا). لەمافەكانی ژناندا مافی دەستەبەركردنی كۆمەڵایەتییان هەیە، دەقی مادەی سی لەبڕگەی یەكەم لەسەر ئەو مافە ئاوا هاتووە: (دەوڵەت بۆ تاكو خێزان بەتایبەتی ژنو منداڵ دەستەبەری كۆمەڵایەتی و تەندروستی دەگرێتەئەستۆ، پایەو بنەماكانی ژیانێكی سەربەرزانە و داهاتێكی گونجاویان بۆ دابین دەكات لەشوێنی نیشتەجێ بوونی شیاو). لەمافەكانی ژن، ژیانێكی سەربەرزانەیە بە مەبەستی فەراهەمكردنی ئەو مافە بۆیان دەقی مادەی سیوپێنج بڕگەی سێیەم دا: (كاری بەزۆر قەدەغەو حەرامكراوە، هەروەها كۆمەڵایەتیو بازرگانی كۆیلایەتی بەهەمانشێوە، هەروەك بازرگانی بەژنو مندالەوە قەدەغەكراوە). لەمادەی چلو هەشتەمدا هاتووە لەبڕگەی چوار، ژنان مافیان هەیە لەنوێنەرایەتی سیاسیدا لەناو پەرلەمانو ئەمەش دەقەكەیەتی: (یاسای هەڵبژاردن ئامانجی ئەوەیە، كە رێژەیەك بچەسپێنێت بۆ نوێنەرایەتی ژنان، كە نابێت لەچارەكی ئەندامانی پەرلەمان كەمتر بێت). ئاماژەمان بەگرنگترین مافەكان كرد، ئەوەی لەدەستورەكانی عیراقدا هاتووە بەدرێژایی هەشتا ساڵ لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقییەوە لەساڵی 1920، تاكو ساڵی 2005، بەدەر لەو دەقە یاساییە لاوەكییانەی، كە مادە دەستورییەكان شیدەكاتەوە، وەكو مادە یاساییەكان كە دەچنە خانەی لێكۆڵینەوەی یاساناسانەوە، ئەوەش دورە لەپرسی ئەم لێكۆڵینەوەیەی ئێستامان.
وعد العسكری
الحوار المتمدن