بەشی دووهەمی بابەتی  پرسی ژن لە چەند دەقێکی وەگێردراودا

چەمكی گەشەپێدان لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانیی دووەمەوە تاكو دەیەكانی هەشتا لە سەدەی رابردو لەوەدا كورت كرابووە، كە تاك چەند بەدەست دەهێنێت لە كاڵا و خزمەتگوزارییەكان، بەڵام لەدوای ساڵی 1990وە، كاتێك نەتەوە یەكگرتووەكان بەرنامەی گەشەپێدانی ئامادەكرد، ئیدی مرۆڤ بوو بە تەوەرو دروستكەری گەشەپێدان و ئامانجەكەی.
بەو تێڕوانینەی كە مرۆڤ خۆی سامانی راستەقینەی هەر نەتەوەیەكە، لەبەرئەوەتواناكانی هەر گەل و نەتەوەیەك لەوەدا دەردەكەوێت، كە چەند تواناو وزەی مرۆیی هەیە، ئامادە و سازە و دەتوانێت گونجاندن و هەڵسوكەوت بكات بەلیهاتویی و كاریگەری لەگەڵ هەرشتێكی نوێدا.
باشترین بەڵگەش بۆ ئەوە دەوڵەتانی باشوری رۆژەەڵاتی ئاسیایە، ئەو نەتەوانەی كە توانیویانە لەخودی خۆیاندا پابەندبوونێكی تەواو تێپەڕ بكەن بە ئاراستەی كۆكردنەوەی سەرمایەی مرۆیی و گۆڕینی بۆ وزەیەكی تایبەت و دیاری كێبڕكێكەری باڵاو بووە هۆی وەبەرەێنانی بەرزی بەرهەمهێنان، كە بزوێنەری راستەقینەش بڕوا بوون بوو بە نەهێنی هەستانەوەی گەشەپێدان، كە خۆی لە هزری رۆلەكانی و پشتیوانیكردنییان بوو.
بەرهەمی ئەوەش بەدەستەێنانی ئابوری ئەو وڵاتانەبوو كە تێكڕاییەكی خێرای لەگەشەپێدان بەدەستەێناوە لەچاو وڵاتانی پێشكەوتودا، كە دواجار بووە نموونەیەك بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت پابەندبێت بەرەورەوەی پێشكەوتنەوە. تەنانەت كاتێكیش ئەو وڵاتانەی دوچاری قەیرانی دارایی گەورەبوونەتەوە لەم ساڵانەی دواییدا، توانیان بەخێراییەكی چاوەڕواننەكراو چارەسەری بكەن، كە پسپۆڕانی تایبەتی ئەو بوارەش ئەو توانایە دەگێڕنەوە بۆ سامانی مرۆیی ئەو وڵاتانە، كە دەتوانن لێی بەهرەمەندبن بە توانایەكی بەرزەوە.
مرۆڤ خۆی سامانی راستەقینەی نەتەوەكانە و گەشەپێدانی مرۆییش بریتییە لە (پرۆسەی فراوانكردنی بژاردەكانی مرۆڤ). گەشەپێدانی مرۆیی بەپێكەاتنی تواناكانی مرۆیی كۆتایی نایەت بۆ نموونە: چاككردنی تەندروستیو پەرەپێدانی زانستو شارەزاییەكان، بەڵكو درێژدەبێتەوە بۆ دوورمەوداتر و وەك سودمەندییەكانی لەبواری كاركردن لەڕێگەی فەراهەمكردنی هەلی داهێنان، یان سودوەرگرتن لەبۆشاییەكانی كات، یاخود بەهرەداربوون لەڕێزگرتنی خودو دەستەبەری مافەكانی مرۆڤ، یان هاوبەشی كردنی كاریگەر لەچالاكییە ئابوری و سیاسی و كولتوریو كۆمەڵایەتییەكان. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی بۆ هەمو ئەوانە دەبێت گەشەپێدانێكی بەرفراوان و تەواوكار نەك تەنها گەشەپێدانی دەستكەوتەكانی مرۆیی، بەجۆرێكی تر چەمكی گەشەپێدانی مرۆیی زیاتر فراوان و گشتگیرە لەسەر چەمكەكانی گەشەپێدان، ئەوانەی كە باوبوون و تەنها پشتیان بەوە دەبەست، كە گەشەپێدان زیاتر لەو چەندایەتییە كورت بكەنەوە، كە تاك بەدەستی دەهێنێت لەكاڵاو خزمەتگوزاری، كە هەركەسێك توانی زۆرێك لەو كاڵاو خزمەتگوزارییانەی بەدەست دەهێنا، ئیدی دەتوانێت ئاستی بژێوی بەرزبكاتەوە و بەجۆرێكی تر خۆشگوزەرانی زیاد دەبێت و لەوێدا گەشەپێدان بەدەستدەهات.
تا ئەوكاتەی چەمكی گەشەپێدان فراوان بوو، ئامانج و نیازەكانی تری گرتەوە سەرەڕای ئامانجی ئابوری، ئیدی گەشەپێدان لەگەڵیدا پەیوەستبوو بەئاستی بەرزی ژیانی مرۆڤ، نەك بەتەنها ژیانیان. بڵاوكراوە یەك لەدوای یەكەكان لەڕاپۆرتەكانی گەشەپێدانی مرۆیی بەرنامەكانی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان جەختدەكرێتەوە لە چەندین پرسی تایبەت بەئاستی بەرزی ژیانی مرۆیی وەكو: هەژاری مرۆیی: مەبەست لێی هەژاری داهات نییە، بەڵكو چەمكەكە بۆ ئەوەیە، كەبێبەشكردنی مرۆڤە لەژیان بەو شێوەیەی كە پێویستە بژی، بۆ نموونە: ژیانێكی درێژخایەن كە لە تەندروستی و تواناكانی داهێنان بەهرەمەند بێت و سود لەئاستی ژیانێكی شایستە وەربگرێت بە ئازادی و رێز و كەرامەتی ئەوانی دیكە، یەكسانی لەنێوان هەردو رەگەزەكەدا، ئاسایشی مرۆیی نەك لەتێڕوانینە كلاسیكەكانەوە، كەپشت بەپارێزگاری بەرژەوەندی نەتەوەیی دەبەستێت لە دوژمنانی دەرەكی یاخود پاراستنیان لە نەخۆشی و برسێتی و بێكاری، بەڵكو لەڕێگەی ئەم چەمكەوە زیاترو گشتگیرتر بێت و چەندین بواری نوێ بگرێتەوە لەئاسایش وەك: ئابوریو سیاسی و كۆمەڵایەتی تاكەكەس، تەندروستی، ژینگە و خۆراك.

چەمكو مانای گەشەپێدان:
گەشەپێدان بەمانا گشتگیرییەكەی بریتییەلەدەستەبەری میكانیزمو شێوازەكانو هۆكارەكان بۆ هەر تاكێك لەدەستڕاگەشیتنی بەهەلی یەكسانو چوون یەك.
بەپێی ئەم چەمكەبێت زیاتر جەخت لەسەر رەهەندەمرۆییەكە دەكرێتەوە كە بەمانایەكی تر وا لەتاك دەكات بەشدارێكی سوودمەندبێت لەپرۆسەكانی گەشەپێداندا، گەشەپێدان چوار رەگەزی سەرەكی دەگرێتەوە:
بەرهەمهێنەری: دەستەبەری هەلومەرجی گونجاو بۆ تاكەكان. تا بتوانن بەرهەمەكانیان زیاد بكەن.
عەدالەتی كۆمەڵایەتی: یەكسانی تاكەكان لەدەستڕاگەیشتن بەهەمان هەل.
بەردەوامی: گرەنتی دەستڕاگەیشتنی تاكەكان بەگەشەپێدانی بەردەوام.
توانایی: فەراهەمكردنی هۆكارەكانی كلتووریو فێركردنی مادییانە، بۆئەوەی تاك بتوانێ بەشداری بكات لە دەركردنی بڕیار و فەرمانكردن لەو سەرچاوانەی، كە پەیوەندی بە مرۆڤەوە هەیە.
بەڵام گەشەپێدان لەڕووی زمانەوانییەوە بە مانای زیادكردن و چاككردن و فراوانكردن دێت، وەك زاراوەش وا ناسراوە ئەو پەرەسەندنەیە، كە سیاسەتەكانی دەوڵەتی پاشكۆ بەدەستی هێناوە لەو بوارەدا. ناوەڕۆكی ئەو زاراوەیەش بەگوێرەی پێوانەو ئاماژە بابەتییەكان گۆڕانی بەسەردا دێت، بۆ زانیاریش ئەو ئاماژانە پێویستییان بەچاودێری بەردەوام و پێداچونەوە هەیە، مەبەست لەو گۆڕانە لەڕووی پێشبینی و توانای داهاتووەوە، لەڕوویەكی ترەوە ئەم زاراوەیە لەنێوان ساڵانی چلەكانی سەدەی رابردودا لەو وڵاتانە دەركەوتن، ئەوانەی لەدەست داگیركاری قوتاریان ببوو كە نەتەوە یەكگرتووەكان جودای كردونەتەوە و لەوكاتەوە دەردەكەون، كە كۆمەڵێك گۆڕانكاری قوڵی كۆمەڵایەتی و ئابوری روویانداوە بۆ گەیشتن بەقۆناغی گەشەپێدان.
لەوكاتەدا وا بەكاردەهات وڵاتانی پێشكەوتو و وڵاتانی دواكەوتوو، ئەوەش پشتی دەبەست بە گەشەپێدان و گەشەی ئابوری.
ئەو ناوزەدكردنەش پشتی دەبەست بە بناغەی گەشەپێدانو گەشەپێدانی زانستی گۆڕاو بەشێوەی بەدوای یەكدا لەبوارەكانی ئابوریو كۆمەڵایەتی و سیاسی، پێش ئەوەی، كە ئامانج بێت یان ئاستێكی دیاریكراو لە پەرەپێدانی كۆمەڵگە. لەو روانگەوەئەو دەستەواژەیە رەتكرایەوە، وڵاتانی دواكەوتوو لەبەرئەوەی ئاماژەبوو بۆ یەك حالەت و دواجار گۆڕا بۆ وڵاتانی گەشەكرد و یان لە گەشەكردندان.

چەمكی گەشەپێدانی كۆمەڵگە:
نەتەوە یەكگرتووەكان گەشەپێدان ئاوا پێناسەدەكات، كە بریتییە لەو پرۆسانەی دەتوانێت سەرجەم تواناكانی هاوڵاتیان و حكومەت یەكبخات بۆ چاككردنی حالەتی ئابوری و كۆمەڵایەتی و كولتوری لە كۆمەڵگەكەماندا بۆ هاوكاریكردن و تێكەڵبوون لەكۆمەڵگە و هاوبەشیكردن لە پێشخستنی بە بەرزترین توانا.

چەمكی رۆڵ:
د. نادیە جەمالەدین ئاوا پێناسەی رۆڵ دەكات، كە كۆمەڵێك سیفاتو پێشبینیە لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە پەیوەستە بە پێگەیەكی دیاریكراو. رۆڵ بایەخێكی كۆمەڵایەتی هەیە چونكە ئەوە رووندەكاتەوە، كە چالاكی تاكەكان گرێدراوی كۆمەڵایەتین و پاشكۆی یاخود لاساییكەرەوەی چەند رەفتارێكی سنوردارە، ژنیش لەخێزانەكەیدا پێگەیەكی كۆمەڵایەتی دیاریكراوی هەیە و كۆمەڵێك شێوە رەفتاری لێ چاوەڕوان دەكرێت، كە رۆڵی پێویست بەرجەستە بكات. ژن رۆڵێكی پێوانەیی بەرجەستە دەكات وەكو ژن و دایك، هەروەك ئەو رۆلەی كە لێی چاوەڕوان دەكرێت.



چەمكی رۆڵی ئابوری:
هەموو ئەو رۆلە ئابورییەی كە ژن دەیگێڕێت لەناو ماڵ و لەدەرەوەی ماڵ بە ئامانجی تێركردنی پێداویستییەكانی خێزان یان كۆمەڵگە لەڕێگەی بەدەستەێنانی سودی ئابوری بە مانای ئەو چالاكییە بەهایەكی ئابوری هەیە و دەتوانرێت هەڵبسەنگێرێت و پێوانە بكرێت.

چەمكی رۆڵی كولتوری:
توانای ژنە لەو هەڵسەنگاندنەی، كە وەریدەگرێت لە زانست و زانیاری لەڕێگەی هۆیەكانی راگەیاندنە جیاوازەكان، كە فاكتەرە بۆ رۆڵی ئەو لەهەڵسوكەوت كردن لەگەڵ پرسەكانی سەردەم و كرانەوەی بەڕووی دنیای دەرەوەدا، فێركردن رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لەو بوارەدا هەرچەندە ژنان زیاتر فێرببن زیاتر لەوە تێدەگەن، كە رووبەڕووی دیاردەخراپەكان دەبنەوە و دواجار دەیانگوازێتەوە بەرەو پەیوەندیكردن بەدنیای دەرەوە.

چەمكی رۆڵی سیاسی:
ئەو چالاكییانەیە كە ژن پێیهەڵدەستێت لە پیادەكردنی مافە سیاسی و مەدەنییەكان وەها بەرجەستە دەبێت، بۆ نموونە مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆكاندیدكردن بۆ ئەنجومەنەكانی شارەوانی و نوێنەرایەتی، هەروەها بەشداریكردن لە سەندیكاو رێكخراوەكانی ژنان و ئازادی رادەربڕین و یەكسانی لەبەردەم یاسادا.

ئاماژەكانی گەشەپێدان:
رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەناویاندا سندوقی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو ئاماژانەی دیاریكردووە، كە یارمەتیدەرە بۆ پێوانەكردنی گەشەپێدانی مرۆیی بەمانایەكی گشتگر و هەڵسەنگاندنی ئەمەش گرنگترین ئاماژەكانە:
1-ئاماژەی گەشەپێدانی مرۆیی
ئەم ئاماژەیەسێ رەگەز لەخۆدەگرێت:
-ماوەی ژیان پێوانە دەكرێت بە تەمەنی پێشبینیكراو لەكاتی لەدایكبوونەوە.
-ئاستی فێركردن بە بەكارەێنانی ئەو ئاماژەیە پێوانەدەكرێت، كە پێكدێت لە سێیەكی تێكڕای فێركردنی گەورەكان (نەهێشتنی نەخوێندەواری) و سێیەكی تێكڕای وانەوتنەوە (هەمو ئاستەكانی فێركردن).
-ئاستی بژێوی كە بە بەرهەمی نەتەوەیی پێوانەدەكرێت، بەگوێرەی ئەوەی بۆ هەر نیشتەجێیەك.
ئاماژەی گەشەپێدانی مرۆیی بریتییە لەتێكڕای ژمارەی كۆی ئەو سێ رەگەزەی باسمانكرد.
2-ئاماژەی پەیوەست بەجۆری كۆمەڵایەتی
ئەو سێ پێوانەیەی كە لەڕێگەیەوە گەشەپێدانی مرۆیی دیاری دەكات جگە لەوەی ئەو سێ پێوانە و گۆڕاوانەی كە جیاوازە لەناوەڕۆك و ئاستی شیكردنەوە و ئامانجەكان لەخۆدەگرێت.
لەم چوارچێوەیەدا كە پێویستە جیاوازییە كۆمەڵایەتییەكان رەنگبداتەوە لەنێوان ژن و پیاوداو ئەنجامی پێوانەكەی مامەلەی توندی جیاوازییەكان (نەبوونی یەكسانی) لەنێوان ژن و پیاودا.
بەگوێرەی ئەو میتۆدە كە جەختدەكاتەوە لەسەر ئەو ئاماژەیە بۆ چاودێریكردنی دیاردەی نەسەلماندنی پرەنسیپی عەدالەتی كۆمەڵایەتی، لێرەوە ئامانجەكە بەرەو گۆڕانە لەسەر ئاستێكی دور. ئەو ئاماژەیەش لەسەر وڵاتێكی دیاریكراو ناوەستێت و نایەتەخوارەوە كاتێك تەنها ئاستی گەشەپێدانی ژن و پیاو پێكەوە، بەڵكو كەلێنێكی فراوانی گەشەپێدانە لەنێوانیاندا، كە ئەوەش رەنگدانەوەی خراپی هەیە لەسەر ئاستی وڵاتێك و پێگەی ئەو لەنێوان وڵاتانی تردا.
3-ئاماژەی بەشداری ژنان
ئەم ئاماژەیە جەخت لەسەر ئەو گۆڕاوانە دەكاتەوە:
هاوبەشی ژنان لەبواری دەركردنی بڕیاردا
دەلاقەكراوەكانی بەردەم ژنان
هەروەها بایەخ بەوە دەدات ئەگەر ژنان و پیاوان توانای هاوبەشیان هەبێت و كاریگەربن لە ژیانی سیاسی و ئابوریدا لەسەر ئەو بنەمایەی، كە مرۆڤ رەگەزی بنەرەتییە لەگەشەپێداندا نەك وەك سودمەندێك بە تەنها، بەڵكو وەك دروستكەر. گەشەپێدانیش وەك ئەوەی بەشدارییەكە دەیخوازێت لەهەر تاكێك لەنێویاندا خودی ژنان و ئەم بەشدارییەش پەیوەندییەكی متمانەپێكراوە لەگەڵ بارودۆخی ئابوری و كۆمەڵایەتی بەشێوازی وابەستەیی كولتوریو ئەوانیتر، كە رێگرن لەبەردەم ئەم بەشدارییەدا. ئاشكرایە بەدەستهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام بەبێ بەشداری ژنان لە ئاستە جیاجیاكان ئەنجام نادرێت، وەكو ئاستەكانی كۆمەڵایەتی ئابوری سیاسی.
بۆ نموونە ئەگەر تەماشای ئاستی رۆڵی ژنان بكەین لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە لەپەیوەست بەڕۆڵی ژن وەكو هاوسەر و دایك ئەو رۆلە رەنگدانەوەی هەیە لەسەر رەفتاری كۆمەڵایەتی وەچەخستنەوە ئەوەش بەریەككەوتنی هەیە لەگەڵپێداویستییەكانی گەشەی بەردەوام، لەڕووی كاریگەری فاكتەرەكانی دانیشتوان و ژینگە، كە ئەم فاكتەرانەش پێداویستییەكان پڕدەكاتەوە لەهەمو بوارەكاندا.
ئەمەش ئەو ئاماژەیە بەڕوونی دەردەخات هێزی پرۆسەی گەشەپێدانی بەردەوام و پاشماوەی كاریگەرییەكانی لەڕووی ژینگەییەوە، ئەوەش ناكۆكە لەگەڵ پرەنسیپی سیاسەتی دانیشتوان، كە هەوڵدەدات رووبەڕووی كاریگەری پێچەوانە ببێتەوە لەسەر ژینگە و دەستەبەری بەكارەێنانی نموونەی سەرچاوەكان بكات. لێرەدا چەندین بەڵگە هەیە، كە ئاماژە دەكات بۆ بەشداری ژنان لەدەركردنی بڕیاردا، كەكاریگەری هەیە لەسەر وەچەخستنەوە و هاوبەشییەكانی لەئامادەكردنی بەرنامەیەكی گونجاو بۆ ئەو مەبەستەو جێبەجێكردنی، كە بەمەرجەكانی پێویستی ئەژمار دەكرێت لە جێبەجێكردنێكی چالاكی سیاسەتی دانیشتوان، كە دەبێتەهۆی هەڵسانەوەی گەشەپێدانی بەردەوام و نموونەیەكی باش لەمافەكانی مرۆڤ بەوپێیەی مافەكانی وەچەخستنەوە بەشێكە جیانابێتەوە لە مافەكانی مرۆڤ بەتایبەتی بۆ ژنان (بەوپێیەی كە قورسایی دوگیان بوون و لەدایكبوونی لەسەر شانە) ئەوەش یارمەتی دەدات لە دەركردنی ئەو بڕیارەی، كە پەیوەستە بە ژیانی كەسێتیو كۆمەڵگە و هاوبەشی چالاكانەی لە گەشەپێدان كە سودی هەبێت بۆی.

پۆلێنكردن بەگوێرەی پێوانەی گەشەپێدانی مرۆیی لای نەتەوەیكگرتووەكان چوار حاڵەت دەستنیشان دەكات:
یەكەم: جیهانی پێشكەوتوی ئابوری مرۆیی.
دووەم: پێشكەوتو لەڕووی مرۆیی و دواكەوتو لەڕووی ئابورییەوە.
سێیەم: پێشكەوتو لەڕووی مرۆیی لەپێناو گەیشتن بەرەو پێشكەوتنی ئابوری.
چوارەم: دواكەوتو لەڕووی ئابوریو مرۆییەوە.
ئەگەر حالەتی دووەم و سێیەم بەدەربكرێت، بە لەبەرچاوگرتنی لە پلەكانیان لەژێر رۆشنایی پێوانەی پێشكەوتنی گەشەپێدانی مرۆیی، دەبینی تەنها دوو حالەت دەمێنێتەوە، كە یەكەم بۆ جیهانی پێشكەوتو و دووەم بۆ جیهانی دواكەوتو.
ئەوە پەیوەندی بەجیهانی پێشكەوتووەوە هەیە، كە چەندین پەیرەوی زانست و تەكنۆلۆژیای نوێ دەكات، بێگومان هەمو هەوڵێكدەدات لەپێناو پارێزگاری لەسەر بەردەوامی و مانەوەی لە پێشەنگی پێشكەوتنەكەیدا، جا چ لەڕێگەی هەوڵی زۆربێت بۆ گەشەپێدانی گەلان و پەنابردن بۆ كۆكردنەوەی عەقڵی مرۆیی لەهەمو جۆرەكان و ئەوەی پێویست بكات.
لەڕاستیدا سەرچاوەی دڵنیایی ئەو وڵاتانە لەنەهێنی ئەو پێشكەوتنەو باڵاكردنە تەنیا لەوەدا بەدیاردەكەوێت، كە خاوەن ئەو عەقڵانەن توانای داهێنانیانو دەستپێشخەری بەردەوام و خێرایی لە وەڵامدانەوەی پێویستە نوێیەكان، كە ژینگەی نێودەوڵەتی دەیەێنێتە پێشەوە، بەڵام جیهانی دواكەوتو یان گەشەكردو لە كاروانی خۆیدا بەرەو هاوكێشەیەكی باشتر لەگەشەپێدانی مرۆیی رووبەڕووی چەندین بەربەست دەبێتەوە، كە دەیگەیەنێتە پلەی نەخۆشی درێژخایەن: كە گرنگترینیان ئەمانەن:
هەژاری: لەگرنگترین ئەو نەخۆشیانەن كە رووبەرووی كاروانی گەشەپێدانی مرۆیی دەبێتەوە لەجیهانی گەشەكردودا، ئامارەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە نیوەی دانیشتوانی جیهان هەژارن لەوانە نزیكەی 1,3 ملیار مرۆڤ لەژێرهێڵی هەژارییەوەن.
لەگەڵزیادبوونی بۆشایی نێوان دەولەمەندو هەژار لە لایەكو ئاماژەكانی یارمەتیو هاوكارییەكانی بەرەو دەوڵەتانی گەشەكردو دادەبەزێتو ئەمەش ئەو حالەتەدروست دەكات، ئەو وڵاتانە ناتوانن لەداهاتودا لای كەمی ژیان بۆ گەلانیان فەراهەم بكەن.
نەخوێندەواری: مەترسییەكی دیارە لەسەر گەلانی دەوڵەتانی گەشەكرد و لەگەڵ ئەوەی، كە سەرچاوەكان و دابینكردنی سەرەتاییەكانی ژیان لەسەر بنەمای دەستەبەری پێداویستییە بناغەییەكان كورتی هێناوە وەكو خواردن و خواردنەوە و جلو بەرگ، ئەو سەرچاوانەی دیكە ماونەتەوە، كە پێویستە بەشێك بێت لەوانە وەكو فێركردن، كە بوونی نییە بەگوێرەی پێویستییەكانیی تر، ئەمەش پەیوەندی بەو سیستمە دواكەوتووەی فێركردنەوە هەیە، كە باوە لەو وڵاتانەی پێویستە شان بەشانی شارەزایی و پێداویستییەكانی بڕۆن بەرەو ئابوری جیهانێكی گۆڕاو.
هەربۆیە لەو وڵاتاندا دروشمی نەهێشتنی نەخوێندەواری زۆر باوە، لەكاتێكدا وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دروشمی فێركردنی باڵای بۆ هەموان بەرزكردۆتەوە.
پیس بوونی ژینگە: ئەوەی كە هەرەشە لەوڵاتانی گەشەكردو دەكات، پەیوەندی بە زۆربوونی پیشەسازی جیهانی پێشكەوتووەوە هەیە، كە پیسبوونی ژینگە رەوانەی وڵاتانی گەشەكرد و دەكەن، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هەژاری وڵاتانی گەشەكردو بۆ چەمكی ئاسایشی ژینگەیی، كە خۆی لە فەراهەمكردنی شێوازەكانی ژیانێكی پاكژو بەتاڵ لەزیانو پیسبووندا دەبینێتەوە. ئەوەش بۆ ئەو تەكنۆلۆژیا پیسە ژینگەییە دەگەڕێتەوە، كە وڵاتانی پێشكەوتو لەژێر خاكدا دەیشارنەوە و باشترین شوێنیش وڵاتانی تازە گەشەكردووە، ئەمەش دوای ئەوەدێت، كە تازە هەست بەوەدەكرێت ئەو شێوازە تەكنۆلۆژیایە زیان بە تەندروستی هاوڵاتیان دەگەیەنێت.
مەرجەكانی بازرگانی جیهانی: ناچونیەكی و كاریگەرییەكانی لەسەر داهاتوی ئابوری وڵاتانی تازەپێگەیشتو، كە دەبێتە هۆی سەپاندنی چەندین مەرجی زۆرەملێ بەگرتنەبەری ئەو پاراستنانەی، كە دەوڵەتانی باكور بەو زیانانەی بەوڵاتانی هەژاری دەگەیەنن وەكو یەكێك لەڕێكخراوە ناحكومییەكانی ئەمەریكا بەناوی (ئۆكسفام ئەنتەرناسیۆنال) بەبڕی نزیكەی (700) ملیار دۆلار لەجیهاندا، واتە نزیكەی (14) جار زیاتر لەو یارمەتییەی كە تەرخانكراوە بۆ هاوكاری ئەو دەوڵەتانە...!!
لە لایەكی ترەوە شكستی دانوستانەكانی (سیاتل)، سەلمێنراوە لەبارەی ناكۆكییەكانی جیهانگیریی، نەبوونی هاوسەنگی لەنێوان وڵاتانی پێشكەوتو و تازەگەشەكردودا، هەروەك گوزارشتی ئەو دروشمەی لەخۆپیشاندانەكانی (سیاتل) سەلمێنراوە لەبارەی ناكۆكییەكانی جیهانگیری و نەبوونی هاوسەنگی لەنێوان بەرژەوەندی وڵاتانی پێشكەوتو تازەگەشەكردودا، هەروەك ئەو دروشمەی كەلەخۆپیشاندانەكانی (سیاتل) دەیڵێنەوە (بازرگانی ئازادمان ناوێت، بەڵكو بازرگانییەكی دادپەروەرمان دەوێت).
قورساییەكانی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا: پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیای هاوچەرخ لەزانیاری پەیوەندیكردن و شێوازەكانی بەرهەمهێنان، بەربەستو قورساییەكی زۆری خستۆتە سەرشانی ئابوری وڵاتانی تازەگەشەكردو، سەرمایەو تەكنۆلۆژیا كار نییە بەتەنها، بەڵكو فاكتەرەكانی بەرهەمهێنانی سەرەكیو بزوێنەری ناو ئابوری جیهانیە، ئەوەی كە بەربەست دروست دەكەن، بۆ گەشەپێدانی سەرچاوە مرۆییەكان و بەكارەێنانەكانی، كە دواجار ئەنجامی كۆتایی دەبێتەهۆی زیادبوونی رێژەی بێكاریو بەریەككەوتنەكانی و یان تەكنیكییەكان. بۆ نموونە ئەگەر كارخانەیەك شێوازێكی نوێی بەرهەمهێنانی هاوردەكرد بەهێنانی هەندێك ماكینەی پێشكەوتو، ئەگەر توانا مرۆییەكان لەئاستی ئەوەدا نەبوو هەڵسوكەوت بكات لەگەڵ ئەو شێوازە نوێیەدا، بۆیە دەبێت هاوشان لەگەڵیدا دەستبەرداری ببێت.
لەكۆتاییدا راستییەكان بەتێپەڕبوونی زریانی جیهانگیریو هەنگاوەكانی، كە لەناواخنیدا پێوانەكانی مانەوەی بۆ باشتر هەڵگرتووە، ئەوەش زۆربەی جار دورە لەپێوانەكانی مرۆیی، كە هەوڵدەدات بۆ چەمكی مرۆیی و بەدەستەێنانی.
هەربۆیە لەسەر دەوڵەتانی تازەپێگەیشتو پێویستە، كە لەبێئاگایی بەئاگابێنەوە لەو بڕوایەی بەریەككەوتنە رووكەشیەكانی ژیانی مادی رۆژئاوا بە مانای ژیانێكی خۆشگوزەران نییە! بەڵكو پێویستە بڕوای بەو سەرهەڵدانانە هەبێت، كە پێشكەوتنی ئابوری و كۆمەڵایەتی مەرجدارە بەتواناكانی دروستكردنی ئیرادەی نیشتیمانی هۆشیارانە، كە بتوانێت رووبەڕووی ئەو بەربەستانە ببێتەوە، كە سیستمی جیهانی نوێ دەیسەپێنێت، كە مەبەست لە جیهانگیرییە.
توانای وڵاتانی تازەپێگەیشتو لەسەر ئەوە وەستاوەتەوە، كە بتوانێت بوونی خۆی لەداهاتودا بسەلمێنێت بەتوانای نەوەكانی بەهەڵكردن لەگەڵ پێشكەوتن و بەركەوتنەكانی كاریگەر نەك بەڕووكەشی، تا بەشداری شێلگیرانە لە دروستكردنی پێشكەوتن، نەك تەنها بەرهەمەكەی وەربگرێت و بەس.

تێكەڵكردنی كاری ژنانو گەشەپێدان
لەكۆتایی ساڵانی حەفتای سەدەی بیستەم بایەخی ئەم لایەنە دەركەوت وەكو كاردانەوەیەك بەرامبەری فەرامۆشكرد (فەرامۆشكردنی ناوەێنانی ژن لەگەشەپێداندا).
لە هەندێك لایەنەوەبەو بیانووەی، كە ژن ئاوێتەیە لە پرۆسەی گەشەپێداندا، بەڵام بەشێوەیەكی نایەكسان.
ئەم میتۆدە كار بۆ ئەوەدەكات لەسەر بنەمای حسابكردن بۆ ژنان لەناوەوەو دەرەوەی ماڵدا، لەبری ئەوەی فەرامۆش بكرێت و كاتەكانی بەبێ بەرهەم بەكاربەێنرێت.
سیاسەتی ژنانو گەشەپێدان پشت دەبەستێت بەوێنای بەرنامەیەكی پلان، كەزیاتر عەدالەت و مەنتیقی تێدا بێت و دابەشبوونی رۆڵ و رێزگرتنی یەكسانی بەهەند وەربگیرێت بۆ ئەو هەولەی، كە هەر تاكێك دەی دات.
جۆری كۆمەڵایەتی (جێندەر)، وەكو بەشێك لە پلانی كاركردن لە بەرنامەی گەشەپێدان سەرەڕای گۆڕانی كۆمەڵایەتیو گوتارە سیاسیەكانو ئەوانەی كە لەگۆنگرە نێودەوڵەتییەكانەوە دەكەونەوە و تایبەتە بە ژنان، بەڵام پلان داڕێژەرانی بەرنامەی گەشەپێدان لەجیهانی عەرەبیدا بە مەنتقێكی كلاسیكی دەڕواننە ژنان بەواتا تەنها وەك رۆڵی وەچەخستنەوە تەماشای دەكەن.
رۆڵی بەرهەمهێنانی ئەوان لەماڵو لەدەرەوە فەرامۆش دەكەن، ئەم تێڕوانینە دەبێتەمایەی لاوازكردنی پلانەكانی بەرنامەی گەشەپێدان، كە پێداویستییە جۆربەجۆرەكانی ژنان پڕبكاتەوە یاخود وەڵامدەرەوەی بێت و هەروەها فەرامۆشكردنی زۆرێك لەپێگە و رۆلەكانی تریان، كە ئەوەش شكستێكی گەورە بۆ پڕۆژەكان لە بەجیەێنانی ئامانجە دیارەكاندا.
لەم چوار دەیەی رابردودا دانپێدانانی پلە بەپلەی رۆڵی ژنان زیاتر دەركەوتووە، كە لەدەیەی چوارەمدا لەپێشینەیەكی زیاتری داوەتە پرسی ژنان لەڕێگەی بنیادنانی چەمكی (جێندەرەوە)، بەشێوەیەك توانای ئەوە دروست بووە، كە دەتوانرێت بڕوا بەبەرپرسان و نەخشەداڕێژەرانی بەرنامە و پڕۆژە جیاجیاكان بەێنرێت، كە كێشەی جیاوازی نێوان هەردو رەگەز هەم راسیتییەو هەم جۆراوجۆرە، كە لەشارێك بۆ شارێكی ترو لەژینگەیەك بۆ ژینگەیەكی تر و لەوڵاتێكدا جیاوازە. هەروەها دەتوانرێت بڕوایان پێ بەێنرێت، كە ژنان بەدەست ئەم جیاوازییانەوە دەناڵێنن لە هەمو جیهاندا لەگەڵ جیاوازی كێشەو گرفتەكان لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر.
پرسی بەشداری ژنان لەگەشەپێداندا بە تەنها مانای گەشەپێدانی تواناكان نایەت، بەڵكو بە مانای چارەسەری پرسە جیاجیاكانی كۆمەڵایەتی دێت، كە تەنها وەكو پرسێكی عەدالەتی كۆمەڵایەتی ئەژمار ناكرێت، بەڵكو پرسی مانەوەو پەرەپێدانە لەپێناو دەرچوون لە بازنەی سیانی هەژاری، نەزانی، دواكەوتن و گەیشتن بەڕاستی گەشەپێدان، چەمكە گشتگیر و تەواوەكەی لەڕوانگەی ئەوەی جێندەر چەمكی جیاوازی لەنێوان هەردو رەگەز بەشێكە لە پلانی كاری بەرنامەی گەشەپێدان و پێویستە چەمكی جێندەر بخرێتە ناو سەرجەم بەرنامەو چالاكییەكانەوە لەنێو پرۆسەی گەشەپێداندا، بەمانایەكی تر جەختكردنەوە لە چەمكی گەشەپێدان لەسەر مرۆڤ چ پیاو بێت چ ژن، كاركردن لەسەر ستراتیژو بایەخی ژنان دەكاتە بەشێكی جیا نەكراوە لەبەرنامەكانی گەشەپێدان.

گرفتەكانی ژنان و گەشەپێدان
چوار رەگەزەكەی چەمكی گەشەپێدانی مرۆیی (بەرهەمهێنان، تواناكان، یەكسانی، بەردەوامی) چارەسەری چەندین پرسی هەڵواسرا و دەگرێتەخۆی بەجۆرێك، كە تێدا پرسەكانی گەشەپێدان و بایەخدان بە مافەكانی مرۆڤ، كە دان پێدانان بەڕۆڵی ژنان لەگەشەپێداندا لەم چەند دەیەی دوایدا پەرەسەندنێكی بەرچاوی بەخۆیەوەبینیوە:

دەیەكانی بایەخدان بەگەشەپێدان
1960 – 1970 ژنان وەكو دەستەیەكی دابڕاو ناویان نەهاتووە
 1970- 1980 سەرەتاكانی دەركەوتنی تێكەڵبوونی ژنان بەگەشەپێدانەوە.
(كۆنگرەی مەكسیك ساڵی 1975 و كۆنگرەی كۆپنهاگن 1980)
1980 – 1990 كۆنگرەی نایرۆبی 1985، كە بەڵگەنامەیەكی داڕشت بانگەشە بۆ بەشداری ژنان دەكات لەكاروباری ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی. لەساڵی 1979 ڕێكەوتننامەیەكی نێودەوڵەتی مۆركرا بۆ پرسی هەمو جۆرەكانی جیاكاری دژی ژنان و لیژنەیەكی تایبەت بەنەهێشتنی جیاوازی دژی ژنان (CEDAW).
1990 – 2000 رۆلێكی بەرچاوی دابەژنان بەجەختكردنەوە لە پێویستی كاركردن لەسەر چەمكی جۆری كۆمەڵایەتی (كۆنگرەی ژینگەی بریو، كۆنگرەی مافەكانی مرۆڤ لە ڤیەننا، كۆنگرەی گەشەپێدان و دانیشتوان لەقاهیرە، كۆنگرەی گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی لە كۆپنهاگن، كۆنگرەی چوارەمی ژنان لەبەرلین).
زۆربەی خەمڵاندنەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن لە50% زیاتر رێژەی ژنان، لەزۆربەی دەرئەنجامەكان و بەڵگەنامە ئامادەكراوەكان بۆ كۆنگرە نێودەوڵەتیەكانی پێشو، كەزۆربەی كۆتو پێوەندەكان لەسەر ژنانی عەرەبی سنور دادەنێت لەبەردەم بەشداری ژیانی مەدەنی، سیاسی، دەستوری، تەندروستی، ئابوری و... هتد بەبەراورد لەگەڵ وڵاتانی تازەپێگەیشتوەكانی تر، كە لێرەدا كۆسپی یاسایی و كۆمەڵایەتی وەكو پاشماوەیەكی دواكەوتوانە، كە رێگرە لەبەردەم هاتنەپێشەوەی بەشێوازێكی تەواو لەسەر رێرەوی گەشەپێدانو بۆشاییەكی گەورەش هەیە لەنێوان ژن و پیاودا لەدەركردنی بڕیارە چارەنوسسازەكان لەبارەی خودی خۆیو كاروبارەكانی كۆمەڵو خێزان.
لەزۆربەی وڵاتاندا بێبەشكراون لەفێركردنو كاركردنو هاوسەرگیری پێش وەختییان بەسەردا سەپێنراوە و پێگەی كۆمەڵایەتی ئەوان لەسەر بنەمای وەچەخستنەوەدیاریكراوە.
بۆچی جێندەر لەپلانی گەشەپێداندا؟
پلان پرۆسەیەكی بەردەوامە... كاری رۆژانەیە هەمو كەرتەكان دەگرێتەوە، پلانیش دەبێت لەسەر دوو ئاست بێت:
-ئاستی دەوڵەت: ئەویش بەپلاندان و گەشەپێدان ناسراوە و ئەمجۆرە پێویستی بە پلانێكە، كە لە لایەن پسپۆڕانەوە دابنرێت و هۆشیاری بڵاوبكاتەوە، بەكارەێنانی نەرمی پێویست بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانگاریەكانی كۆمەڵگە.
-ئاستی كۆمەڵگە لۆكاڵیەكان، ئەویش بۆ جێبەجێكردنی پلانی نیشتمانی، كە دەبێت پلانی بچوك دابنرێت و بتوانرێت جێبەجێ بكرێت و پەیوەست بێت بەپێداویستەكانی كۆمەڵگەیەكی لۆكاڵی، هەروەها دەبێت ئەو پلانە وەڵامدەرەوەی پێداویستی و گرفتەكانی ئەو كۆمەڵگەیانە بێت لەبەر رۆشنایی تواناو سەرچاوەكانی دارایی و مرۆیی.
پلاندانانی گەشەپێدان ئەوەی كە لە وڵاتانی عەرەبی باوە لاوازییەكەی سەلمێنراوە، كە ناتوانێت ئارەزوی تاكەكانی لەژنو پیاو بەدەستبەێنێت و ئەنجامەكەشی زیاد بوونی هەژاری و جیاوازی چینایەتی بووە. سەرەڕای بانگەشەی وڵاتانی عەرەبی لەسەر كاركردنی بەردەوامی گەشەپێدان، تاكو ئێستا بەدەست كێشەو گرفتەوە دەناڵێنن.
هەروەها سەرەڕای ئەوەی كاروانی گەشەپێدان لەزۆرێك لەوڵاتان چەندین دەست كەوتی لە مەیدانی ئابوری، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی و دانیشتوان بەدەستەێناوە، بەڵام تاكو ئێستا ئەو كاروانە وەك پێویست نەیتوانیوە سود لەسەرچاوە مرۆییەكان وەربگرێت یاخود بەخراپی سودی لێوەرگرتوون بەتایبەتی ژنان، سود وەرنەگرتنی گەشەپێدانی سامانی مرۆیی ژنان بەزنجیرەیەكی ونبوو دادەنرێت لە گەشەپێدانی وڵاتانی عەرەبی.
تا ئەوكاتەی دەتوانرێت جێندەر بەشێكی جیانەكراوەبێت لەگەشەپێدان و لەپێناو بەدیەێنانی ئەو ئامانجە پێویستە لەسەرەتادا بەدوای هۆكارەكانی رێكخستن و پلاندانانی جۆری كۆمەڵایەتییەوە بین و شیكردنەوە هەبێت بۆ پەرەپێدانی بەرنامەی پلاندانان بۆی، ئینجا دانانی ستراتیژی و تێكەڵكردنی جێندەر بە بەرنامەكانی گەشەپێدان و دواجار دیاریكردنی رێگاكانی جێبەجێكردن و دەستنیشانكردن و راستكردنەوەی.
ئامانجەهەستیارەكانی جێندەر و ئاماژەكانی
1-ئامانجەكانی جێندەر چییە؟ ئەم ئامانجە هەمو ئەو گۆڕانكاریانە دەگرێتەوە، كە پەیوەستە بەجێندەرو پەرەپێدانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابورییەوە.
ئەمەش بەشێك لە نمونەی ئەو ئامانجانەیە،كە وەڵامدەرەوەی جێندەرە:
-بەشداری زیاتری ژنانی لادێ لەبەرهەمهێنانی كشتوكاڵدا.
-ئەو بۆشاییە دژبەیەكەی لەنێوان بەشداری هێزی كار و هاوكێشەكانی بەگەڕخستنی ژنان و پیاوان.
-هاوبەشی زیاتری نێوان هاوسەرەكان لەكاری ناوماڵ و ئەركی چاودێریكردنی منداڵان.
-پاراستنی هەلی یەكسانی كاركردن.
-بەهێزكردنی بەرنامەی فێركردنی ئێستا بۆ خاوەن كار و بەتایبەتی بۆ ژنان.
-رەتكردنەوەی وێنە كلاسیكی و باوەكان لەڕۆڵی ژنان و پیاوان لەخوێندنگاكاندا.
-دامەزراندنی بەرنامەكانی راهێنانی ژنانی لادێ دەربارەی سەركردایەتی و شارەزایی رێكخستن و بەڕێوەبردنی پڕۆژەكان.
2-ئاماژەكانی جێندەر چییە؟ ئەو پێوانە دیاریكراوانەن یان ئەو ئامانجانەن، كە دەتوانرێت لەڕێگەیانەوە چۆنیەتی بەدەستەێنانی ئامانجی جێندەر هەڵبەسەنگیندرێت.
ئامانجی ئەو پڕۆژانەی كە مەبەستی ئەو پێوانانەیە بۆ پەرەپێدانی چوارچێوەی كاری ئەو ئاماژە بەسودانەی، كە لە داڕشتن و خەمڵاندنی و دەستنیشانكردن و نوێكردنەوەی چەمكەكان لەو بوارەدا.... هەڵسەنگاندنی ئەو دەرخستانە و بوونی بۆشاییەكان لەنێوان نەوەكان و بەكارەێنانی ئامارەكانی جێندەر.
راسپاردەكردن بەسیستمی دەستەبەركردن و بناغەی دەرخستەسیتماتیكیەكان و بەرهەمهێنانی ئاماری جێندەر و ئاماژەكانی.
3-پرسەكانی پەیوەست بەپەرەپێدانی ئامانجەهەستیارەكانی جێندەر، لە پەرەپێدانی ئامانجە هەستیارەكان بەوە ناوەستین، كە جێندەر زیادبكەین وەكو گۆڕاوێك لەچوارچێوەی كاری بەرنامەكاندا، بەڵكو دەبێت جێندەر تێكەڵ بكرێت لەگەڵ تەواوی ئامانجە كۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی و كولتورییەكانی گەشەپێدان.

ئەمەش هەندێك لەو نمونانەیە كە ئەوە رووندەكاتەوە:
-ژنان لەبەرنامەكانی ژیاندا: پێویستە ژنان تواناداربن لەدەستڕاگەیشتن بەقەرزەكان بەرنامەكانی ژیاندا، ئەوەش ناكرێت بەبێ ئەوەی میكانیزمەكانی چاودێری منداڵان بەهێز نەكرێت.
-ژنان لەسیاسەتدا: زۆربەی یاساكان بواری ژنان و پیاوان دەدات بۆ چوونەناو شەڕێكی سیاسی، بەڵام لەڕاستیدا ژنانی گەنج زیاتر سەروكاری چاودێری منداڵان دەگرنەئەستۆ بە حوكمی رۆڵی كۆمەڵایەتی ئەوان و سەختی ئەو كارە بە سیاسەتەوە و سازان لەنێوانیاندا و لەنێوان داخوازییەكانی چاودێری مندالەكانیان.
-ژنان و راهێنان: ئەو بایەخانەی كە لەڕۆڵی راهێنانەكاندا لایەنە پەیوەندیدارەكان دایدەنێت لەسەر پیاوان لەڕووی راهێنانیان كاتێك ژنان دەستهەڵدەگرن لەپیشە دەستیەكاندا.

شیكردنەوەی كاریگەریەكانی داهاتوی جێندەر لەسەر داهێنانو خزمەتگوزارییەكان:
1-كاریگەرییەكانی جێندەر چییە؟ داڕشتنی پلانو سیاسەتو بەرنامەكان بەو پێیەی ببێتەفاكتری ئەنجامێكی دیاریكراو بۆ نموونە زیادبوونی داهات، چاككردنی شارەزاییەكان لەبەرامبەردا ئەو كاریگەری و تێبینیانە دەتوانرێت ببێتەهۆی گۆڕان یان جیاوازی لەبوارەكانی تری ژیانی ژن و پیاودا. ئەم بەهایەش كاریگەری سیاسەتەكانی جێندەرە، لەسەر پرۆژە خزمەتگوزارییەكان.
هەر بۆ نموونە:
زیادبوونی داهاتی ژنان توانایەكی زۆرترو سودێكی زۆرتریان دەداتێت لەدروستكردنی بڕیارەكانی ناو ماڵ. لەكاتەكانی تردا ژنان دەتوانن كاروبارەكانیان باشتر بەڕێوەبەرنو چاودێری مندالەكان باشتر دەگرنەئەستۆ و زیاتر هانیان دەدات بەرەو بەشداریكردن لە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی لەنێوان ژنانو پیاوان لەكاروبارەكانی ناو ماڵ.
2-بایەخی لێكۆڵینەوە و كاریگەریەكانی بەرنامەكە چییە لەسەر ژنان و پیاوان؟
دەستێوەردانە كۆمەڵایەتییەكان، بە بەرنامەكانی فێركردنو هاوكارییە تەكنیكی و مادییەكان دەبێتەهۆی یان بەربەستی بایەخەكانی جێندەر یاخود هاوشانی دەڕوات.
لەشیكردنەوەی جێندەری بەرنامەكانی خزمەتگوزاریدا دەتوانرێت پێشبینی كاریگەرییە جیاجیاكانی تر بكرێت لەسەر كۆمەڵێك ئامانج. هەروەها دەتوانرێت لەسەر شیكردنەوەكە بناغەیەك پێكبەێنرێت بۆ گێڕانەوەی نەخشەسازیو چاككردنی یاخود شاردنەوەی خزمەتگوزارییە پێشكەشكراوە یان گرنگی بەرنامەكان.
3- دەستەبەری بەشداری لەنەخشەسازی بەرنامەو وەڵامدانەوەی جێندەر. پرەنسیپی بەشداری بریتییە لهەاوبەشی گروپە بایەخدارە راستەوخۆكان لەڕاوێژكاری و قۆناغەكانی دیاریكردن و پڕۆسەی پەرەپێدان بەئامانجی دروستكردنی توانا كەسییەكان بۆ گەیشتن بەسەرچاوەكان و سودمەندییەكان و هەلێك دەبێت بەرەو خۆبژێوی و چاككردنی چۆنایەتی ژیان.
4-ئاستەكانی بەشداری ئەوەی زیاتر گرفتە لەبەشداری كردندا لەكاتێكدایە كە دەستپێشخەرییەكان و سوڕی پڕۆژەكە (پلانو جێبەجێكردنو هەڵسەنگاندن) لەبەردەست كەرتی پەیوەندیداردایە، ئەوەش مانای بەشداری ژنو پیاوەلەكەرتەكاندا لەهەموو قۆناغەكانی سوڕی پڕۆژەكان، لەدەست پێكردنیەوە تا گەیشتن بەدابەشكردنی سودمەندییەكان لەپڕۆژەی پلان بۆ دانراو.
5-سودەكانی شێوازی بەشداری. پلاندانان بۆ بەشداریو راستكردنەوە، كە دەبێتەهۆی:
-توانای دامەزراوە بۆ جێبەجێكردنی كارەكان بەشێوازێكی زۆر گونجاو و كاریگەر.
-توانای گروپە ئامانجدارەكان بۆ سەرپەرشتی و كاریگەری داهاتوی پرۆژەكان لەژیاندا.
-لەكۆتاییدا بوارێك دەدات بەو كەسانە كە نازانن چۆن تەماشای سنورەكانی داهاتو بكەن، هەروەها شیكردنەوەیەكی دورمەودا بۆ بارودۆخەكەیان.
توانای بەشداری كەسەكان لەچارەسەركردنی كێشەكانیان هەنگاوی یەكەم پێك دەهێنێت بەرەو توانای كەسەكان.

بەشداری سیاسی و توانای سیاسی
گەشەپێدانی سیاسی داوایەكی بەرچاوی گەشەپێدانی ئابورییە، كە گەشەپێدانی سیاسی مەرجێكی پابەندكراو بە گەشەپێدانێكی بەردەوامی ئابوری.
بەشداری سیاسی بەمانای بەشداری ژمارەیەكی زۆر لەتاكو گروپەكان بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەژیانی سیاسیدا بە مەبەستی كاریگەری دروستكردن لەسەر پرۆسەكانی دروستكردنی بڕیاری حكومەت، كە دەتوانرێت گوزارشتی لێ بكرێت لەڕێگەی چالاكییە سیاسییە راستەوخۆكانەوە وەك پۆستەكانی حكومەتو پەرلەمان، یان ئەندامێتی لەحزبو رێكخراوە ناحكومییەكان، یاخود دەنگدانو خۆكاندیدكردن، یان گفتوگۆی پرسەگشتییەكان لەهەڵمەتە سیاسییەكاندا، هەروەك تاك دەتوانێت، بەشداری سیاسی بەدەست بەێنێت لەڕێگەی چالاكییە سیاسییە ناڕاستەوخۆكان بۆ نموونە نوسینی وتار لەو رۆژنامانەی، كە بایەخ دەدەن بە پرسە گشتییەكان.
ئەوەش دەروازەی گەشەپێدانی سیاسی، كە ئامانج لێی دیموكراسییە و دەسپێكەبۆ گەشەپێدانی ئابوریو نوێكردنەوەی سیاسی، گەشەپێدانی ئیداری، یاسایی، ئامادەسازی و بەشداری جەماوەری وەكو نموونەیەك بۆ بنیادنانی دیموكراسی، گەشەپێدانی سیاسی پەیوەستە بەزیاتر بوونی بەشداری سیاسییەوە، لەڕێگەی تێگەیشتن، كاركردنی گروپە نوێكان، زیادبوونی كەنالەكان و میكانیزمەكانی بەشداری سیاسی، جۆرێكی تر بەشداری سیاسی بۆ ژنان بەمانای بەهێزكردنی رۆڵی ئەوان دێت لەچوارچێوەی سیستمی سیاسیەوە بە فەراهەمكردنی هاوبەشی یان لەپرۆسەی دروستكردنی سیاسەتە گشتییەكان و كاریگەری ئەوان، واتا بەشداری ژنان بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەپرۆسەی دروستكردنی بڕیارەسیاسیەكان و بەڕێكردنی كاروباری گشتی، بەشداری سیاسی ژنان وا ئەژمار دەكرێت، كە بریتییە یاخود بەڵگەیەكی روونە لەسەر ئاستی پێگەیشتنو تێكەڵبوونی كۆمەڵگە و ئاماژەیەكی دیارە لەسەر ئاستی سەركەوتنی بەرنامەی گەشەپێدانی بەردەوام. بەجۆرێك كە تێكەڵبوونی ژنان لەگەڵ پرۆسەی گەشەپێدانی سیاسی و باشبوونی بارودۆخیان رەگەزێكی یەكلاكەرەوەیە لەستراتیژی و ئەو هەوڵانەی، كە دەدرێت بۆ بڵاوكردنەوەی دیموكراسی و بەشداری هەموان لە ژیانی سیاسیدا، هەروەك بە ئەركێكی بنەرەتی و سەرەتایەكیش دادەنرێت بۆ بەدەستەێنانی گەشەپێدانی ئابوری و كۆمەڵایەتی.
بایەخی گەیشتنی ژنان بەدەسەڵاتی یاسادانان و سیاسی
گومانی تێدا نییە كە توانای سیاسی ژنان بە هۆی نوێنەرایەتی پەرلەمانی لە دەستەكانی یاسادانان هاوبەشی دەكات بەئاستێكی بەرزو چاككردنی وێنای نێودەوڵەتی و ئەزموونی دیموكراسیدا، هەروەها زیادبوونی بەهای ئەو نوێنەرایەتییەو رەنگدانەوەی لەسەر وێنای نێودەوڵەتی، ئەگەر ئەوەش لە وڵاتانی جیهانی سێدابێت، ئاماژەی ئەوەی كە ئەو كۆمەڵگەیانە بایەخ بەماف و ئازادی و ئەركەكانی ژن دەدرێت لەگەڵ پیاواندا.
ئەو نوێنەرایەتییە پەرلەمانی و سیاسییانەی ژنان بەشداری دەكات لەنوێكردنەوەی گۆڕینی پلە بەپلەی تێڕوانینی كۆمەڵگە كۆنەپارێزەكان بۆ رۆڵی ژنان لەژیانی گشتیدا، كە بەشداری ژنان لەژیانی سیاسی دا بەتایبەتی پەرلەمان مەرجێكی پێویستە بۆ تەواوكاری و بەهرەمەندبوون و رێگاكردنەوەیە بۆ گەیشتن بە پەیوەندی راستەوخۆ لەگەڵ جەماوەرو رای گشتی و شارەزابوونە لەبایەخ و رۆڵی ئەوان و ئەمە حالەتێكی باش دەرەخسێنێ لەقبوڵكردنی بەشداری سیاسی ژنان.
هەروەها ژنان دەتوانن كاریگەری دروست بكەن لەسەر ئاڕاستەی سیاسی لەڕێگەی ئەو پرسانەی، كە دەیخەنەڕوو لە دەركردن و داڕشتنی یاسا و بڕیارەكان ئەوانەی كاریگەری زۆریان لەسەر كۆمەڵگەو ئەو هەلانەی، كە ژنان دەگەیەنێتە پەرلەمان كارێكی تایبەتمەندی پەرلەمانە بۆ هەندێك لەژنان، كە ئامادەن لەڕووی شارەزایی و بەپێویستیی زانیاری گەرم و گورەوە بۆ بەشداریكردن لەچارەسەری پرسەكانی كۆمەڵگە، كە بەرەو بڕیاردان و دامەزراوە حكومییەكان ئاڕاستەی دەكات.
هەروەك فرەیی لە پێكەاتەی پەرلەمان، كە نوێنەرایەتی سەرجەم گروپە كۆمەڵایەتییەكان بگرێتەوە لەنێویدا كەرتەكانی ژنان و هاوبەشی پێكردنیان وەكو رەگەزێكی بەشدار لەگوزارشتكردن لەپرسەكانو رووناكی خستنەسەریان لەكاتی گفتوگۆكانداو یارمەتیدانیان بۆ گەیشتن بەمافەكانیان لەپاڵ ئەوەی، كە دەكرێت توانای كەرتەكانی ژنان، كە گوزارشت لەپرسەكانی خۆیان بكەنو پێشنیاز بخەنەڕوو، هەروەها بگەڕێنەوە بۆ یاساكان و پەرەپێدانی ئەوانەی، كە چارەسەری بارودۆخی ژنان دەكەن لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی ئابوریو سیاسی و كولتوری، كە تێیدا یارمەتی دەستەبەری یەكسانی و چونیەكی لەرەخساندنی هەل و عەدالەت بۆ ژنانو پیاوان پێكەوە. هەروەك بەرەگەزێكی فشار ئەژمار دەكرێت بۆ دانپێدانانی رێككەوتنامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە ژنان، بوونی ئەوانەش هاوبەشی دەكات لەفراوانكردنی بنەما شەرعیەكانی دامەزراوەكانی سیستمی سیاسی و زیاتر راستیو واقیعیەتی بوونی نوێنەرایەتی لەكۆمەڵگەدا دەكەن. ئەم كارەش وەكو بەرئەنجامێك پێگەی ژنان بەهێز دەكات لەكۆمەڵگەدا و شارەزاییەكانیان درێژەپێدەداتو چەمكەكانی شانازیكردن بەگەشەپێدانی نیشتمانی قوڵدەكاتەوە لەپێناو بەدەستەێنانی ئامانجەكانی سیستمی سیاسی لەگەشەپێدانی مرۆیی گشتگیرو بەردەوامە لەكۆمەڵگەدا.



سیاسەتە گونجاوەكان بۆ بەشداری زیاتری ژنان لەچالاكی ئابوریدا
1-یەكەم شت كە دەبێت جەختی لەسەر بكرێتەوە وەك داواكارییەك نەك زیادكردن لەڕێژەی هاوبەشی ژنان لەهێزی كاردا، داواكارییەكی تایبەتە نەك وەك هەر كارێكی تر كەبووە، بەڵكو كارێكی بەرهەمهێنەرە، كە بەشدارییەكی راستەقینەیە لەگەشەپێداندا، تەنها هاتنەدەرەوە نییە لەماڵدا، یاخود بەدەستەێنانی كرێیەكی كەم بێت، چارەسەری كێشەی كاركردن بەشێوەیەكی گشتیو بەكاری ژنان بەتایبەتی پێویستی بەگۆڕانكاری ریشەیی هەیە لەسیاسەتەكانی گەشەپێدانی وڵاتانی تازەپێگەیشتو، بەجۆرێك ناوەندی قورسایی هەوڵدان بۆ گەشەپێدانی چۆنایەتی كەرتی ئابوری بگۆڕدرێت بۆ گۆڕانی گشتگیر لەپەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان بەدابینكردنی هەلی كاری بەرهەمهێنەر بۆ هەمو خوازیاران لەژنو پیاواندا. هەر بەم بۆنەیەوە دەبێت جەخت لەوە بكرێتەوە، كە عەوداڵ بەدوای تەكنەلۆژیای نوێ زیاتر حالەتەكەئاڵۆزتر دەكات نەك چارەسەرێك بێت بۆ هەموو حالەتەكان. بەڵكو پێویستە لێكۆڵینەوەبكرێت لەبارودۆخی هەر شارێك لەهەر وڵاتێكداو هەموو كەرتەكانی ئابوری لەڕووی بوونی سەرمایەو دەستی كار، ئاستی پێویستیەكان لەچڕی تەكنەلۆژیا (چڕكردنەوەی سەرمایە) یان چڕكردنەوەی كار. زۆربەی ئەوەی كە دەبێت ببێت هاندانی پرۆژە بچووكەكانە، كە زۆرتر بڕوای بەوە هەیە كە هەلی كارە، پاشان باشترە لەوەی كە تەنها پشت ببەستێت بە پرۆژە زەبەلاحەكان، كە تەكنەلۆژیای نوێ پشتی پێدەبەستێت و دەبێتەهۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر دەستی كار لێی بكشێنەوە. ئەویش بەپشتی ئەو موڵك و ماڵە گەورانەی كە دەچنە گەنجینەی كۆمپانیا قۆرخكارانەوە، ئەمەش ئەنجامی نموونەی ئەو سیاسەتانەیە، كە ئەمڕۆ لەهەمو كات زیاتر وڵات پێویستی بەو ماڵ و موڵكە هەیە.
2-هاوتەریب بەگۆڕانكاری گشتگیر لەسیاسەتەكانی گەشەپێداندا، پێدەچێت زۆربەی وڵاتانی عەرەبی جگە لەهەندێك وڵات نەبێت، پێویستی زۆریان بە سیاسەتی رێكخستنی خێزان و كار هەیە لەسەر ئاستی هاوكێشەكانی گەشەی دانیشتوانی باڵا، بۆ ئەوەی بتوانرێت سنورێك دابنرێت بۆ لێشاوی نوێ لەسەر بازاڕ، ئەوەی دەبینرێت كاتەكانی بەرهەمهێنان ناتوانێت ئەو رێژەیە لەخۆبگرێت. ئەم راستیە زیاتر لەسەر وڵاتانی عەرەبی دەچەسپێت، كە كەمتر گەشەدەكەن و دەیەكانی رابردو باشترین نموونەیە لەسەر گەشەی دانیشتوان، كە لەناو بازنەیەكی بۆشدا دەخولێتەوە و لەگەڵیدا زیادبوونی بێكاری، هەژاریی، كە ئەمەش دەبێتەهۆی تێكدانی ئارامی كۆمەڵایەتی و سیاسی.
3-لەسەردەمی جیهانگیریدا، سەردەمی دەستەگەری هەرێمە گەورەكان دەبێت بەدوای رێگەی هاوكاریو تەواوكاری ئابوری بگەڕێن لەنێوان وڵاتانی عەرەبی دا، بەجۆرێك كە دەبێت بازرگانی ئازادی كاڵاو خزمەتگوزارییەكان تێپەڕ بكەن (هەرئەوەی تائێستا نەیتوانیوە وەكو پێویست بێت)، بۆ زیاتر گشتگیر و قوڵبوونەوە، وەك تاكە رێگەی بەدەستەێنانی گەشەپێدانی بەردەوام لەو وڵاتانە، وەك ئەو كۆمەڵە هەرێمە تەواوكارەیە، یان لەچوارچێوەی هەموو دەوڵەتێك كە لێرەدا دەتوانین شەڕ لەسەر تەواوكاری و هاوكاری لەبوارەكانی وەبەرەێنان و هاوكارییە ئاڕاستەكراوەكان بەرەو پرۆژەكانی گەشەپێدان، كە هەلی كاركردن فەراهەم دەكات لەوڵاتانداو تێیدا زۆرتر هێزی كاركردن دەخاتەڕوو بكەین، لەبوارەكانی بەشداریكردن لەبەرهەمهێنانی زانیاریو بڵاوكردنەوەی لەدانانی ستراتیژی یەكگرتودا بۆ بەگژداچونەوەی هەژاریی و بێكاری، هەروەها لەبواری هەماهەنگی لەهەڵسوكەوتكردن لەگەڵ قەوارە جیهانییەكانی تردا.
بەمشێوەیە دەتوانرێت سود لەو بوارانە وەربگیرێت، كە جیهانگیری زانیاری و راپەڕاندن و پەیوەندییەكان هێناویانەتە ئاراوە لەئاڕاستەكردنی رای گشتی عەرەبی بەرەو پرەنسیپی یەكسانی نێوان هەردوو رەگەز، لەوەرگرتنی وانەو ئەزموونەكانی دەوڵەتانی تر لەچارەسەركردنی كێشە پەیوەندیدارەكانی كاری ژنان لەدەرەوەی ماڵدا. لێرەدا دەتوانین قسەلەسەر كاری بەشێك (ئەوكاتە دیاریكراوانەی كە پەیوەست نییە بە بەردەوامی دەستنیشانكراو)، یان كاركردن لەماڵدا بەقازانجی بازاڕ لە مەیدانە نوێیەكان كە سود لەپێشكەوتنی بەدەستەاتو دەبینرێت لەزانستو زانیاری، بڵاوبوونەوە و فراوانی ئینتەرنێتو ئەوانی تر.
4-پێویستە سیستمی فێركردنو داهێنانو ئامادەكردن چاكسازی تێدا بكرێت تاكو لەگەڵ دەرەاویشتەكاندا، بەتایبەتی ژنان، لەگەڵ داخوازییەكانی گەشەپێدانی بەردەوامدا گونجاوبێت. لێرەدا دەبێت جیاوازی بكرێت لەنێوان پێویستییەكانی گەشەپێدان و پێویستییەكانی بازاڕی كار، كە بەپێویستییەكانی گەشەپێدانی بەردەوام ئەژمار دەكرێت، بەڵام ئەو پێویستیانە سودی نییە.
لێرەدا تەنها ئاماژە دەكەین، بۆ نموونە شێوازەكانی بەكاربەری باو لەزۆربەی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەتی بەكاربەرەكانی كات بەسەربردن، كە بەگەورەترین كۆسپ ئەژمار دەكرێت لەبەردەم دابینكردنی سەرچاوەو پێویستەكانی گەشەپێدان، لەڕووی ئازادبوون لەپاشكۆیەتی بێگانە، بەجۆرێكی تر رزگاربوونی ژنانی عەرەبی لەشێوازەكانی چەوسانەوەو نایەكسانی. جەختكردنە سەر میتۆدەكانی فێركردن یەكێك لە نموونەی ئەو پرسیارانەیە، سەرەڕای مەسەلەی گونجاندنی فێركردن و راهێنان لەگەڵ پێویستیەكانی بازاڕی كار، یارمەتیدەر دەبێت بۆ گەشەپێدانی بەردەوام.
5-كاتی ئەوە هاتووە كە چاوخشاندنەوە بكرێت بەوەی كە پێیدەڵێن (ریفۆرمی ئابوری)، كە بووەتە هۆی ئەوەی لەنێوان بەرهەمەكانی كۆمەڵایەتیو ئابورییەجیاكاندا دەست هەڵبگیرێت لە ژمارەیەك كاری گەورە لە لایەن ژنان و بەرەو مالەوەبڕۆنەوە و پەیوەست بن بە لەشكری بێ ئەژماری بێكارییەوە. خاوەن كارەكانی كەرتی تایبەت دوردەكەونەوە لە بەگەڕخستنەوەی ژنان، بەتایبەتی ژنانی هاوسەردار، لەبەر ئەوەی دوربن لە مۆلەتی دایكایەتی و منداڵ بەخێوكردن و هتد...
تائێستا رێكخراوەكانی داكۆكی كار لەمافەكانی مرۆڤ لاوازن لەبەرامبەر رووبەڕووبونەوەی كولتور و عورفەكۆمەڵایەتییە رەگ داكوتراوەكان، كە زۆرێك لە چارەسەرەكان رەتدەكەنەوە بۆ رووبەڕووبونەوە و چارەسەری كێشەكان، بۆ نموونە(بڕیاری دابەشكردنی مۆلەت لەنێوان دایكو باوك بۆ سەرپەرشتی و بەخێوكردنی منداڵ).
پێویستە لێرەدا ئاماژە بكەین بۆ فرەیی ئەو بوارانەی، كە ژنان كاری تێدا دەكەن لە كەرتی گشتی و دەزگاكانی حكومەت بەدەر لەهەردو بواری (تەندروستیو فێركردن).
ئەزموونی هەندێك لە وڵاتانی عەرەبی توانای كاركردنی ژنانیان سەلماندووە، تەنانەت باشتر لەپیاوانیش لەبوارەكانی بانكو كۆمپانیاكانی دڵنیایی و فڕۆكەخانە... هتد، سەرەڕای چەندین بواری تری پیشەسازی، كە باشتر گونجاوە بۆ تواناكانی ژن لەگەڵ پێشكەوتنی زانستی تەكنەلۆژیا.
6-لە هۆكارە یارمەتیدەرەكان كە رێژەی هاوبەشی ژنان زیاتر دەكات لە چالاكییەئابورییەكانی دابینكردنی جێگروەكان، ئەوانەی كە لەجێی ژنان دەگرنەوە لەناو ماڵدا، گرنگترینیان ئەو جێگرەوانەن وەكو دایەنگاو باخچەی ساوایان لەكاتی كاركردنیان رۆڵی دایك دەبینن. دابینكردنی ژمارەیەكی زۆر لەو رۆڵانە بەتایبەتی لەشوێنی كاركردندا، لەدایكییان باشتر دەتوانن سەرپەرشتی مندالەكانیان بكەن، ئەوەش لە بەرژەوەندی دایكانەو تەنانەت خاوەن كارەكانیش لەهەمانكاتدا. هەروەها دابینكردنی دایەنگاو باخچەی ساوایان لەشوێنی نیشتەجێبوندا بەنرخێكی گونجاو، كە هەمو خێزانێك بتوانێت بچێتەژێر بارییەوە، هەڵبەت ئاستێكی باشی خزمەتگوزاری و بە سەرپەرشتی كەسانی شارەزاو پسپۆڕ لەو بوارەدا، هاوكاری زۆر دەكاتو هانی ژنان دەدات بۆ كاركردن لەناو ماڵو لەدەرەوەی ماڵدا. لێكۆڵینەوە مەیدانییەكان ئەوەیان سەلماندووە، كە لە زۆرێك لە وڵاتانی عەرەبی كێشەی سەرەكی هاتنەدەرەوەی ژنانە بەرەو كاركردن، پەیوەستە بەدابینكردنی چاودێری منداڵانەوە لەكاتی كاركردنی دایكیاندا.
لەبەرئەوە رێكخراوەكانی تایبەت بەكاروباری ژنانی عەرەبی زیاتر كار لەسەر ئەوە دەكەن، كە رۆڵی دایەنگاو باخچەی ساوایان فراوان بكرێت بەجۆرێك، كە بتوانێت زۆرترین منداڵ لەخۆبگرێت بۆ ئەو دایكانەی، كە خوازیاری كاركردنن، هەروەها چاككردنی بارودۆخ پەروەردەی منداڵ تیایداو هاوكاریكردنی ماددیانە، كە نرخی چاودێری منداڵ دابەزێنرێت كە دایكیان بتوانن لەئەستۆی بگرن، واتە بەخۆڕایی بكرێت وەكو خوێندنی خۆڕایی لەقوتابخانەكان.



ژنانی عیراقی و یاسا ئابورییەكان
لێكۆلەری عیراقی د. فائیزە بابا خان دەڵێت: سەرەڕای ئەو هەموو پەرەسەندنەی بەدەستەاتووە لەیاساكانی عەرەبی دا....... هەڵبەتە عەرەبی نەك عیراقی!! لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە تاكو ئێستا یەك ماددەی یاسایی هەموار نەكراوەتەوە، ئەوەی كە ژنانی عەرەبی بەدەستیان هێناوە لەو پێشكەوتنەی كە لەبەشداری ژیانی ئابوریدا هەیە، كەچی ئەو دەستكەوتانە لەئاستێكی نەخوازراودا ماونەتەوە، وەك ئاوێتەكردنی ژنان لەگەڵ گەشەپێدان نەبووەتە هۆی ئەوەی رۆڵی بەكردەوەیان پێ بدرێت، ئەوەش لەڕاپۆرتی گەشەپێدانی مرۆیی عەرەبی ساڵی 2002 دا، جەختی لێدەكرێتەوە و گرنگترین هۆكاری ئەو كێشانەش، كە رووبەڕووی وڵاتانی عەرەبی دەبێتەوە لە گەشەپێدان نەبوونی توانایە: بۆئەوەی بزانین ئەو یاسا كاریگەرانە چین لەسەر رۆڵی ژنان لەئابوریداو پێویستە ئەو كەرتانە بناسین، كە ژنان كاری تێدا دەكەن.
-ئەو كۆسپانە چین كە رووبەڕووی بەشداری ژنان دەبنەوە لەڕووی ئابورییەوە؟
-رێگەكانی چارەسەر كامانەن؟
1-كەرتەكانی كاركردن رێكخراو نین، رێژەیەكی بەرز لەكاركردنی ژنان پێكدەهێنن بهەۆی:
-نەبوونی كار.
-كرێی كەم و بەشی زۆری كارەكان كاری ناوماڵن.
-نزمی ئاستی ئابوری.
-پێویست ئەژمار نەكردنی بەدەستەێنانی خوێندنو بڕوانامە.
-ئەمجۆرە لە كاركردن لەناوماڵ جەختدەكاتەوە لەكۆمەڵە خۆبەخشەكان، دامەزراوەبچوكەكان، كەرتی كشتوكاڵی، كەرتی كەلوپەلی و ناوماڵ (لەپیشەسازی خۆراك، جلو بەرگ، پیشە تەقلیدیەكان)، ئەم كەرتەش لە دەرەوەی هەر چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی یاساییە هیچ مافێك پێشكەش بەكرێكار ناكات لەو مافانەی، كە پێویستە لەیاساكانی كاردا هاتون وەكو یەكسانی كرێ، مافی مۆلەتی نەخۆشی، دەستەبەری كۆمەڵایەتی، مۆلەتی دایكایەتی، منداڵبوون و مافی قەرەبووكردنەوەی هەر پێكانێك لەكارداو دیاریكردنی جۆرەكانی كاری سەخت، كە لە ژنان قەدەغەكراوە...هتد.
كەرتەكانی كشتوكاڵی زۆربەی كارەكانی ژنانی لادێیە، كە زیاتر لەكاری خێزانی دا چڕ دەبێتەوە و هیچ حەقدەستێكی تێدا نییە سەرەڕای بوونی یاسای چاككردنی كشتوكاڵی، بەڵام واقیعی لادێنشین مەحكومە بە عورف و كولتورەوە، كە بەسەر ژناندا سەپاوە و ناتوانێت كاربكات بەرامبەر بەكرێیەك لەزەوی كەسێكی تردا، بێ بەشە لەدەستەبەری كۆمەڵایەتیو تەندروستیو كاری سەخت، كە رەنگدانەوەی هەیە لەسەر جەستەو تەندروستییان، ئەوەش بە هۆی نەبوونی هۆشیاری سەبارەت بە ماف و ئەركەكانیان و بەكەم تەماشاكردنی بەرهەمی كاری ژنان لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە، كە قورساییەكی دوسەرەیە بۆ كاری ژنان لەناوە و دەرەوەی ماڵ و دانپێدانەنان بە بەهای كارەكەیانو نەبوونی هەڵسەنگاندن لەڕووی داهاتی نەتەوەییەوە.
2-كەرتی گشتی كار: لەم كەرتەدا ژنان بەتەواوی بەهرەمەندن بەمافە یاساییەكان بە بێ جیاوازی و پاراستنی یاسای پەیوەست بەسروشتی جەستەیان و پەیوەست بەمافەكانی مۆلەتی دایكایەتیو دابینكردنی باخچەی ساوایان لەشوێنی كارەكەیان و قەدەغەكردنی كاری شەوانە و كارەترسناكەكان، ئەوەی كاریگەری هەیە لەسەر تەندروستییان، كە ئەوەش جۆرە جیاوازییەكی دروستكردووەبەپێدانی پاداشت، پلەبەرزكردنەوە، راهێنان، سەفەر و نەبوونی خزمەتگوزاری پێویست لەشوێنی كار.... كێشەكە لەجێبەجێكردنی یاساكەدایە لەكەرتی گشتییدا.
3-كەرتی تایبەتی: لەوانەیە جۆرێك یەكسانی یاسایی هەبێت بۆ ژنانی كرێكار، بەڵام گرانیەكە لەجێبەجێكردنی یاساكەدایە و نەبوونی شێوازێكی یاسایی رێكخراو لە پەیوەند بە ژن و مالەوە لەڕووی رێكخستنی گرێبەستی كارو تۆماركردن لە دەستەبەری كۆمەڵایەتی و رەچاونەكردنی لایەنی تەندروستی تایبەت بەدو گیانیو مۆلەتی دایكایەتی، كە هۆكارێكە بۆ دەركردنی ژنان لەسەر كار و توندبوونەوەی ململانێ لەنێوان هەردو رەگەزداو پابەند نەبوون بەكارە دیاریكراوەكانی كار بەپێی یاسا لەكاری ژناندا.

لەبەر ئەوەژنان لەهەردوو كەرتەكەدا رووبەڕووی ئەم كێشانەدەبنەوە:
1-رەنگدانەوەی نێگەتیڤانەی كاری ژنان لەسەر پەیوەندی هاوسەری و خێزانیەكان بهەۆی نەبوونی جێگرەوە لەئەركەكانی ناو خێزانو دەمارگیری شێوازی ئەو كارارنەدا لەناو خێزاندا.
2-قورسایی دووسەرە لەناوەو دەرەوەی ماڵ، كە كاریگەری هەیە لەسەر تواناكانی پەرەپێدانی كارەكەی.
3-سەختیی لە نوێكردنەوەی شارەزاییەكان بە هۆی كۆسپەخێزانی و كۆمەڵایەتییەكان.
4-نەبوونی توانای ژنان بۆ لەئەستۆگرتنی ئەنجامی هەندێك كاروپیشە بە هۆی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و خێزانی و نەبوونی لە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی.
5-نزمیی ئاستی باخچەی ساوایان لەهەمو روویەكەوە، كە دودڵیو دڵەڕاوكە دروست دەكات لای دایكان و كاریگەری هەیە لەسەر تواناو لێوەشاوەیی، كە هەندێجار باخچەی ساوایانیش بوونی نییە لەكەرتی تایبەتدا.
6-دابەزینی ئاستی خزمەتگوزاریو ژینگەی تەندروستی كار.
7-لاوازیی هەلی پلە بەرزكردنەوە بە هۆی لاوازی راهێنان، كە جیایان دەكاتەوە لەپیاوان بە هۆكاری خێزانی كە بە هۆی دو گیانیو منداڵبوونەوە و دایاندەبڕێت لەكار.
8-بەكەم تەماشاكردنی هەندێك كار، كە وەكو عورفێك لەسەر پیاوان مالە.
9-نەبوونی گونجاویی كار كە لەگەڵ توانای ژنان و لیهاتویی بگونجێت، نەبوونی متمانە بەتوانای ژنان.
كەواتە ئەوەی پێشكەش كراوە دەتوانرێت ئەو یاسایانە چڕبكرێتەوە، ئەوەی پەیوەندی بەبنیادنان یاخود هەمواركردنەوە یان زیادكردن دێت بۆ دەستەبەری تێكەڵبوونی ژنان لەگەڵ گەشەپێدانی بەردەوام و گشتییدا.
1-یاسای دەستەبەری كۆمەڵایەتی، كە پێویستە یاسای دەستەبەری كۆمەڵایەتی نوێ بكرێتەوە، بەجۆرێك كە هەمو كەرتەكانی كەلوپەلی ناوماڵو كشتوكاڵو پیشەسازی بگرێتەوە.
2-یاسای دەستەبەری تەندروستی: نوێكردنەوەی ئەو یاسایە بەجۆرێك كە هەمو كەرتەكان بگرێتەوە.
3-یاسای كار: نوێكردنەوە و زەمینەخۆشكردن بۆ جێبەجێكردنی.
4-یاسای هەڵبژاردن: هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە بەجۆرێك، كە دەستەبەری بەشداری زیاتری ژنان بكات بۆ پێگەی دەركردنی بڕیار و گۆڕانكاری لەبارودۆخی ژنان لەبواری ئابوریدا.
5-رێكەوتنامە نێودەوڵەتی و عەرەبیەكان: پشتڕاستكردنەوەو جێبەجێكردنی ئەو رێكەوتنامانەو دەستەبەركردنی بەندەكان لەیاساكانی عیراقیدا، كە پەیوەستە لەڕووی ئابورییەوە بۆ پارێزگاری ژنانی كرێكار بەتایبەتی رێكەوتنامەی ژمارە(5)ی ساڵی 1976، تایبەت بە ژنانی كرێكاری عەرەبی.
6-تێكەڵكردنی چەمكی جۆری كۆمەڵایەتی لە پلانەكانی گەشەپێدان و دیاریكردنی كاڵای پێویست بۆ هاوسەنگكردنی.
7-دەركردنی یاسایەك كە دەستەبەری پارێزگاری ژنانی كرێكار بكات لەهەرسێ كەرتەكەداو پاشان بەدواداچون بكرێت بۆ چۆنیەتی جێبەجێكردنی بەتایبەتی مەسەلەی پلەبەرزكردنەوە، راهێنان، پاداشت، سەلامەتی پیشەیی، تەندروستی و ژینگەی كاركردن و هۆشیاركردنەوە بە نەهێشتنی جیاوازی بهەۆی رەگەزەوە.
8-بەهێزكردنی رێوشوێنی پشكنینی كار بۆ دەستەبەركردنی جێبەجێكردنی یاساكان.
9-بەدواداچوونی رێوشوێنی بەكارخستنو دامەزراندن لەهەمو بوارەكاندا بۆ نەهێشتنی جیاوازی لەهەلی كاردا.
10-دامەزراندنی نوسینگەی سكاڵا لەبارەگاكانی شوێنی كارو لیژنەی تایبەت بۆ پێشكەشكردنی راوێژی یاسایی بەتایبەتی لەكرێ، مۆلەت، پێشخستن و پێشكەشكردنی ئامۆژگاری و رێنمایی.
11-دامەزراندنی مەڵبەندی تایبەت بەژنان بۆ كاركردن لە لێكۆڵینەوەی ئابوری تایبەت بە ژنانی كرێكار، ئامادەكردنی ئامار، داتا و زانیاریی.
12-هەڵمەتی راگەیاندن بكرێت بۆ بردنەسەری هۆشیاری بۆ پەسەندكردنو رازیكردنی كۆمەڵگە لە كاری ژنان بە تایبەتی كاری ئازاد.
ئەو كۆسپانەی كە دێتە بەردەم پێشكەوتنی ژنانی عیراقی لەڕووی ئابورییەوە.
1-ژنان گرفتییان زۆرە، كە ناتوانن بەشداری بكەن لەگەشەپێدانی ئابوری خاوەنی كۆمپانیاو كاروباری بازرگانیو پرۆژە بەرهەمهێنەرەكان، هۆكاری سەرەكیش دەگەڕێتەوە بۆ پاشماوەی عورف و كولتوری كۆمەڵگە، كە رازی نابن ژنان خاوەن كار یان كۆمپانیا بن، راستە كە لەدوای 2003، بزوتنەوەیەك بوونی هەیە، بەڵام پێویستی بە پەرەسەندنی زیاتر هەیە لەجۆرێك یاسا و رێكخراوەكان یان جێبەجێكردنی بەرنامەكان پێویستی بەوەیە ژنان تێدا بەشداربن.
2-ژنان بەشداری ناكەن لەپرۆسەكانی بەرهەمهێنانو ئەگەریش بەشداربن ئەوە زۆر كەمە و ناچێتەخانەی پرۆسەی داهاتی نەتەوەیی، هەروەك هەندێك لەپرۆژەكان قۆرخكراوە بۆ پیاوان و هەروەها لەڕووی كۆمەڵایەتیەوە حەرام كراوە بۆ ژنان نەك لەڕووی یاسایی، گرفتە كۆمەڵایەتییەكان زیاتر كاریگەری هەیە لەسەر ژنان، چونكەبازاڕ لە لایەن پیاوانەوە قورخ كراوە لەم كۆمەڵگەیە و قورسە ژنان بتوانن بەشداربن تێیدا.
3-زۆربەی جار ژنان دوردەكەونەوە لەكەرتی ئابوری تایبەت بە هۆی نەبوونی پارێزگاری یاسایی بۆیان چونكە رووبەڕوی دەستدرێژی سێكسی دەبنەوەو دامەزراوەی یاسایی لاوازو بێتوانایە بەرامبەر پارێزگاری یاسایی، كە خۆی لە سزایەكدا بەرجەستە بكات لە حالەتی دەستدرێژی لەكاتی كاركردندا یان بە هۆی كاركردنەوە، كە پێویستەدەقێك هەبێت ئەو دەستدرێژییە بەتاوان ئەژمار بكات بە هۆی كارەوەیان لەكاتی كاركردندا.
لەچوارچێوەی چەمكی كۆمەڵایەتیدا بۆ چارەسەركردنی نایەكسانی نێوان هەردوو رەگەز.
چاوخشاندنەوە بە بنەماكانی یاسادانان، كە پێشێلی پرەنسیپی یەكسانی دەكات لە مافەكاندا بۆ ئەوەی بتوانێت دەستەبەری دەستورو جێبەجێكردنی پابەندبوونەنێودەوڵەتییەكان بكات وەكو رێكەوتنامەی زاڵبوون بەسەر شێوازەكانی جیاكاری دژی ژنان، لەنێویدا یاسای باری كەسێتیو یاسای مەدەنی و یاسای سزادانی عیراقی و یاسای هەڵبژاردن... هتد.
*دروستكردنی ژێرخانێكی یارمەتیدەر بۆ بەشداری ژنان لەبوارە گشتییەكاندا.
*بایەخدان بەخوێندنی بەردەوام، بەتایبەتی ئەو بوارانەی، كە شارەزایی و پیشەیی باش دەبەخشنەژنان.
*چاككردنی یاساكانو رێكخستنەكانی كار بۆ چونییەكی لەگەڵ شێوازەكانی گەشەپێدانی نوێ و پشت بەستن بەدروستكردنی كارو پیشە لەكەرتە تایبەتەكان.
*بانگەشەی یەكسانی لەنێوان هەردو و رەگەزدا پێویستی بە بەشداری ژنان هەیە لەبوارە گشتییەكانداو بەداخوازی بوونی پشك لەدەسەڵاتو هێزدا. هەر بۆیە گۆڕانكاری پێویستە لە لوتكەوە دەستپێبكات بە هاوكاری بنكە جەماوەرییەكان. لێرەدا دەوڵەت رۆڵ دەگێڕێت بە هاوكاری ئەو بزوتنەوانەی بانگەشەی یەكسانیو مافەكانی ژنان دەكەن.
*لەسەر ژنان پێویستە زیاتر چالاك بن لە مەیدانی سیاسیدا، لەبەر ئەوەی فراوانبوونی قەبارەی بەشداری سیاسی كلیلی دەسپێكی گۆڕانكارییە لەبارودۆخی ژنانی عیراقدا.
*سەرەڕای ئەوەی كە دەستور مافی یەكسانی داوە بە ژنان بەوپێیەی هاوڵاتییەو دەتوانن دەستنیشان بكەن یاخود هەڵبژێرن، بەڵام تاكو ئێستا بەشداریكردنی ژنان كورتی هێناوە لەدەسەڵاتدا لەزۆر بوارەكاندا.
*بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵ و بایەخدان بەكاری ژنان و بەشداریكردنیان لەگەشەپێداندا لەڕێگەی هۆیەكانی راگەیاندن.
بۆ بەدەستەێنانی ئەم مەبەستانەدەبێت
هەمواركردن: (مۆلەتی دایكایەتی دەبێت نیوەبەنیو بێت لەنێوان هەردوو هاوسەردا بۆ سەلماندنی یەكسانی لەیاسادا، كە بەدەق لەسەری هاتووە لەدەستوری عیراقیدا پشت بەستن بە ماددەی (14)، هەروەها بۆ نەهێشتنی جیاكاری لەنێوان ژنو پیاودا لەم ماددە یاساییەداو لەپێناو بەهێزكردنو سەلماندنی بەشداری بەكردەوە لەژیانی هاوسەریو دابەشكردنی ئەركەكانی خێزانیو لەپێناو بەدەستەێنانی گەشەپێدانێكی بەردەوام و دەستەبەری پرەنسیپی چونییەكی هەلی كارو نەبوونی باڵادەستی پیاو بەسەر ژناندا لە هەلی كار بۆ ئەوەی هەردولا بەهرەمەندبن لە مۆلەتی دایكایەتی و باوكایەتی.
هەروەها چەندین رێنمایی دامەزراوەیی ناوخۆیی هەیە، كە جیاكاری دەكات لەنێوان ژن و پیاودا و بەجۆرێكی تر كۆسپە لەبەردەم بەرەوپێشبردنی ژنان لەڕووی ئابورییەوە، وەك ئەو بڕیارو رێنماییانەی تایبەتە بەپێدانی پاسپۆرت و رەزامەندی لەسەر سەفەر لە لایەن هاوسەرو بەخێوكەرەوە.
هەروەها لە مەسەلەی باج و قەرزو چەندین شتی دیكە، كە رێگرە لەبەردەم دروستكردنی كەسایەتی ژناندا.
هەروەها دەستەبەركردنی باخچەی منداڵان بەكرێیەكی كەم و رەچاوی توانای دارایی ژنان بكات، كاركردن بۆ جێگیركردنی ستراتیژی زاڵبوون بەسەر ستراتیجی نەخوێندەواری و بایەخدان بەكۆڕ و كۆبونەوە و وۆرك شۆپی كولتوریو هەروەها بۆ گەشەپێدانی شارەزایی ژنان لەپیشەكاندا.
زۆربەی كات كەمترین بەشداری لەهێزی كاردا وەكو ئاماژەیەكی گرنگ بەكاردێت لەواقیعی ئابوری ژناندا، ئامارەكان دەریدەخەن كە بەشێكی كەمی ژنانی گەنج لە دەرەوەی ماڵ كاردەكەن، ساڵی 2004 ژمارەی ژنان لەهێزی كاردا 1,1 ملیۆن ژن لەكۆی 6,7 ملیۆن كەس، كە تەمەنی كاركردنیان هەیە كاردەكەن، واتە رێژەی هاوبەشی ژنان 13% تێپەڕ ناكات، زۆربەی ئەو رێژەیەش جەخت لەناوچە لادێنشینەكان دەكاتەوە. لە لایەكی ترەوە رێژەی بێكاری لەنێوان ژناندا زیاترە لەپیاوان 24% بەرامبەر بە,2% ئەوەش ئاماژەیە بۆ بێكاری، كە ژمارەیەكی زۆر لە ژنانی گەنج كە هەوڵی چونەناو هێزی كار دەدەن.
لەلایەكی ترەوە، ژنانی لادێ زۆرترین گرفتییان هەیە و قورسایی زیاتریان لەسەر شانە بە هۆی ئەوەی، كە وەچەدەخەنەوە و چالاكی بەرهەمهێنانی بێكرێ و نەبوونی یەكسانی لە بەدەستەێنانی زەوی و داهات و بازاڕ.
لەعیراقدا تاپۆ و موڵكنامە و خاوەندارێتی بۆ پیاوانە، كە ژنان كەمتر لە 5%ی موڵكەكشتوكاڵیەكانیان بەناوەوەیە، ئەم ئامارە ساڵی (2001)ه، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی كرێكارانی كەرتی كشتوكاڵی زیاتر لەرەگەزی ژنانە.
گرنگترین ئەو بنەمایانەی كە بەهێزبوونی رۆڵی ژنان چالاك دەكات وەكو هاوبەشێكی بنەرەتی لەگەشەپێداندا.
لەڕوانگەی بایەخدان و سەلماندنی مافەكانی ژنان بۆ برەودان بەرەورەوی گەشەپێدان، پێویستە كاری بەردەوام بكرێت بۆ پارێزگاری ئەو مافانە و چالاككردنیان و پێویستە هەمو دەزگاكانی دەوڵەت لە دروستكەرانی بڕیارو هەمو دەزگاكانی یاسادانان و یاسایی و جێبەجێكردن و لایەنی باو بۆ هاوكاریكردن، چاودێری خێزان، ژنان، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، دامودەزگاكانی حكومی و ناحكومیو تایبەت، هەمویان كاربكەن بە هاوكاری و هەماهەنگی و تەواو بەگوێرەی دامەزراوەیەكی ئاشكراو دیاریكراو بەئاڕاستەی یەك ئامانج، كە ئەوەش دەستەبەركردنی تەواوی مافەكانیان.
باشترین بەدەستەێنانی كاریگەر بۆ دەستەبەركردنی پاراستنی مافەكانی ژنان، كەبەرهەمی هەبێت ئەویش لەڕێگەی سوربوونی دروستكەرانی بڕیارەسیاسیەكان و یاساناسان و ئەنجومەنە نیشتمانییە یاساییەكان (پەرلەمان)و حكومەتو جێبەجێكردنی لەنێوان لایەنەكانو دامەزراوەفەرمیەكانو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی پەیوەندیدار، كە كار بكەن بۆ: ـ بەهێزكردنی پابەندبوون و كاركردن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، نیشتیمانی، لۆكاڵی، بەرەو بەهێزكردنی مافەكانی ژنان.
ــسوربوون لەسەر دانانی چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ پارێزگاریكردنی مافەكانی ژنانو دەستەبەری لێپرسینەوە و نەبوونی سزا.
-قەدەغەكردنی هەموو جۆرەكانی توندوتیژی دژی ژنانو رێگرتن لەرەهەندی رەگەزی لەتوندوتیژی دژیان. بەهێزكردنی بەهای ناتوندوتیژیو بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری لەكۆمەڵگەدا بە بایەخپێدانی ژنانو پارێزگاری مافەكانیان.
-دانانی سیستم و خزمەتگوزاری راگەیاندن بۆئەوەی بتوانرێت چاودێری بەرژەوەندییەكانی ژنان بكرێت.
-دەستەبەری بەشداری ژنان بكرێت، كە پەیوەندی بەبڕیارو ستراتیژییەكانەوە هەیە.
-ئامادەكردن و جێبەجێكردنی پلانە میتۆدیەكان بۆ كۆكردنەوەی دەرخستەو ئامادەكردنی ئامارەكانو جێبەجێكردنی لێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی نیشتیمانی بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ژنان و لێكۆڵینەوە لەحالەتەكەیان و وەستانەوە بەڕووی كۆسپەكان، كە دەبنە رێگر لەبەردەم تواناكانی ژنان لەبواری گەشەپێدانە جیاجیاكان دا.
-دانانی بەرنامەی ستراتیژی نیشتیمانی پێویست بۆ پارێزگاری مافەكانی ژنان و دەستەبەری بەشداری كاریگەری ئەوان و تواناكان لەهەمو بوارەكاندا، بەپێداچونەوەی بەردەوام، هەڵسەنگاندن، نوێكردنەوە و پەرەپێدانی.

یەكەم: دیاریكردنی تواناكان: چاككردنی تەندروستی، زانیاریی، لێهاتویی، ئامادەسازی و چۆنییەتی بەكارهێنانی تاكەكانی بۆ ئەو توانایانەی، كە بەدەستی هێناوە.
دووەم: بەرهەمهێنان، چالاكی كۆمەڵایەتی و كولتوریو سیاسی و ژینگەیی و سود وەرگرتن لە كاتەكان، ئاماژەكانی گەشەپێدانی مرۆیی و پێوانەكردن بەپشتبەستن بەتەمەنی پێشبینیكراوی لەدایكبوونەوە، ئاستی فێركردنی گەورە (نەهێشتنی نەخوێندەواری) سێیەكی تێكڕای گشتی بۆ هەمو ئاستەكانی فێركردن.
سێیەم: ئاستی بژێوی: ئەمەش پێوانەدەكرێت بەپشتبەستن بە بەرهەمی نەتەوەیی گشتی و بەگوێرەی بۆ هەریەكە لەدانیشتوان، كە ئەوەش ئاماژەی گەشەپێدانی مرۆیی لەخۆدەگرێت لەسەر هاوكێشەی ژمێرە بۆ كۆی هەر سێ رەگەز (تەندروستی و فێركردن و ئاستی بژێوی).

 سمیرە الجبوری
الحوار المتمدن-العدد: 3859 - 2012 / 9 / 23 - 19:35
المحور: حقوق المراة ومساواتها الكاملە فی كافة المجالات