ساڵی (1930) پەیماننامەیەك لە نێوان بریتانیا و حكومەتی تازە دروستبووی عێراقدا گەڵاڵە دەبێ و ئیمزا دەكرێ، لەو پەیماننامەیەدا بەپێچەوانەی ئەو مافانەی كە كۆمەڵەی گەلان (نەتەوە یەكگرتووەكان)ی ئێستا بەكوردی دابوو، لەو پەیماننامەیەی نێوانیاندا كوردی كوردستانی جنوبی (باشووری كوردستان)ی تیادا پشتگوێ خرا..!
نوێنەرانی كورد لە بەغدا كە بریتیی دەبن لە چوار نوێنەر "محەمەد ساڵح، نوێنەری سلێمانی، محەمەد جاف، نوێنەری كەركووك، مارف چیاووك، نوێنەری هەولێر، حازم شەمدین ئاغا، نوێنەری موسڵ، ئیسماعیل رواندوزی، نوێنەری هەولێر" بەرگرییەكی شێلگیرانە لە مافەكانی گەلەكەیان دەكەن. مخابن ئەوەی كە ئینگلیز و كاربەدەستانی ئەوكاتی عێراق بەرامبەر بە كورد كردوویانە لە گەمەیەك زیاتر شتێكی دیكە نەبووە بۆ ئەوەی كورد نەكەن بە هیچ و بەزۆری زۆرداری لەژێر چەپۆكی عێراقدا بیهێڵنەوە.
لە دوای كۆششی ئەو نوێنەرانە لە بەغدا، دانیشتوانی شاری سلێمانی بە ئاسانی دانانیشن تا پاڵی لێبدەنەوە، دژ بەو هاوپەیمانێتییە كاری زۆریان كردووە (9) نۆ كەس لە پیاوماقوڵانی شاری سلێمانی، بروسكەیەك بۆ وەزیری موستەعمەرات لە لەندەن دەنێرن، ئەمە دەقی ئەو بروسكەكەیە كە تائێستا لە بەڵگەنامە نهێنییەكانی ئینگلیزدا پارێزراون..
(لە سلێمانییەوە بۆ وەزیری موستەعمەرات - لەندەن، پەیمانی نێوان هەردووك حوكمەتی شكۆداری بەریتانی و عیراقی دانی نەناوە بەو مافانەی دراونەتە كورد و خراوەتە ئەستۆی مەندوبی سامی لە عیراق، بۆیەكا داوا لە بەڕێزتان دەكەین فەرمان بدەن كە ئەو مافانە بخرێنە ناو پەیمانەكەوە و بمانپارێزن و ئەو مافانەی پێمان دراون جێبەجێیان بكەن و داخوازییە نەتەوەییەكانمان مسۆگەر بكەن.
ئەشرافی سلێمانی، عەزمی بابان، عەبدولقادر حەفید، حەمە ئاغا، عیزەتی عوسمان پاشا، حەمدی رەشید پاشا، شەفیق ڕەشید پاشا، عەبدولڕەحمان ئەحمەد پاشا، فایەق بابان، تۆفیق قەزاز.)
دوابەدوای ئەو كۆششانەی، كەسە دڵسۆز و نیشتمانپەروەرەكان بۆ فشارخستنەسەر بریتانیا دایان، شتێكی ئەوتۆیان چنگ ناكەوێ، چونكە بریتانیا و عێراق لەوە ببوونەوە كە عەرەب لە عێراقدا باڵادەست و خاوەن دەوڵەت و حكومەتی خۆی بێ و كوردیش لەو چوارچێوە بۆگەنەدا بێدەسەڵات و بێ خاوەن و بە دەستی بەتاڵ بخرێتە ژێرپای ئەو عێراقەی كە بریتانیا رەنگی بۆ رشتبوو.
هەربۆیە بریتانیا لە گەمەیەكیتردا و بۆ چاوبەستەگی لە كورد و نیشتمانپەروەرەكانی، لیژنەیەك پێكدەهێنێت بۆ ئەوەی لەنزیكەوە پیاوماقوڵانی كورد و دەمڕاستانی كورد لە شاری كەركووك و هەولێر و سلێمانی ببینن و بزانن چیان لە بریتانیا و حكومەتی عێراق دەوێ.
لیژنەكەش بریتیی دەبێ لە وەكیلی مەندوبی سامی "برووك پۆپهام و جەعفەر عەسكەری" وەكیلی سەرەك وەزیران، بەرنامەكەیان وا رێكخستووە یەكەم جێگا رووی تێبكەن شاری كەركووك بێت. لەو چەند شارەدا نوێنەران و پیاوماقوڵانی كورد چیان بەرامبەر بە لیژنەكە وتووە و ئەو دوو وەكیلەش چۆن وەڵامیان داونەتەوە، بۆتان تۆمار دەكەم، ئێوەش لەلای خۆتانەوە سەرنج لە جیاوازییە سیاسییەكانی ساڵی (1930) و ئەم دۆخە سیاسییەى ئێستا بدەن کە چۆن و بەچ رێگایەک خراینەوە باوەشى عێراق و وا داگیرکارییەکانى تورکیاشى هاتەسەر، دۆکیۆمێنتەکان ئەوەندە روونن رەنگە پێویست نەکات خوێندنەوە و راڤەى زۆرى بۆ بکەم. دوو دیمەنى سیاسیی ١٩٣٠ و ئەم دۆخەى ئێستا بەراورد بکەن، بۆ دەبێ كورد لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە ئەى نابێ سەربەخۆ بێت؟
وەكو باسمكرد، لیژنەكە بریتیی دەبن لە وەكیلی مەندوبی سامی "برووك پۆپهام و جەعفەر عەسكەری" وەكیلی سەرەك وەزیران، یەكەم جێگا رووی تێ بكەن شاری كەركووك دەبێ، رۆژی هەینی (8/8/1930) دەگەنە شاری كەركووك و لە قشڵەدا كۆبوونەوە ساز دەكرێ، لە دوای قسەی جێگری مەندوبی سامی و جێگری سەرەك وەزیران، عەبدوڵڵا صافی ئەفەندی یەعقووبی، كە یەكێك دەبێت لە دانیشتوانی شاری كەركووك، بەرامبەر بە "برووك پۆپهام و جەعفەر عەسكەری" دەڵێت:
"لەم بەیانە زۆر موشتەرەكین، زاتەن ئەم لیوایە عیبارەتە لە تورك و عەرەب یەعنی نوفووسەكەی صەد هەزار لەم دوو عونصورەیەو ئێمە عیراقین و لە وەحدەتی عیراق جیا نابینەوەو مصتەفای برایشی عەینەن تەئیدی قسەكەی كاكی كردەوە."
لەدوای عەبدوڵڵا صافی، محەمەد بەگی جاف، مەندوبی پێشووی كەركووك، روو لە هەمووان دەڵێت:
"لیوای كەركووك ئەكسەرییەتی عەزیمەی كوردن، یەعنی لە 150 هەزار، سەدوبیست هەزار كوردێكی خاڵیسە، ئینجا ئەگەر بەزیادەوە حسابی بكەین، ئەوی تری ئینجا تورك و عەرەبن و ئەم قسەیەی منیش مەعلوومی جیهانە و بە ئیحصائییات مەعلووم ئاشكرایە و فەرمووی بەندە كە لێرەدا تەمسیلی عەشیرەتێكی زۆر گەورەی وەكوو جاف ئەكەم، غەیری ئەمیش روئەسای داودەو زەنگەنە، جەباری، شوان و سائیر روئەسای كوردان لەم مەجلیسەدا حازرن بەندەیان تەوكیل كردووە كە بەناوی عموومەوە عەرزتان بكەم كە ئەم كوردانە بە یەك وجوود و بەیەك زوبان داوای تەتبیقی موقەرراتی عوسبەتولئومەم ئەكەن. ئەمە حەقمانە و ئەم حەقەمان ئەوێ و هەتا ئاخری تەعقیبی ئەكەین.."
کاتێکیش روودەکەنە شارى هەولێر کە دەکاتە رۆژی (9/8/1930) لە یانەی فەرمانبەران كۆبوونەوەكە دەكرێ، روئەسای عەشایەر، جەناب "خزر بەگی ئەحمەد پاشا لە روئەسای دزەیی دەكەنە وەكیل، خزر بەگیش بەرامبەر بە وەكیلەكان دەڵێت:
"ئێمە هەموو عەشایر موتتەفیقین تەئیدی مەتالیبی ئەهالیی سلێمانی ئەكەین. ئێمە لەگەڵ سلێمانیدا ئەژین و ئەمرین، یەكێكین، ئیسترحام ئەكەین ئەم سێ لیوایە كەركووك، سلێمانی، هەولێر نابێ لەیەك جیا بكرێتەوە، هەرچی بە سلێمانی بدرێ، ئەبێ ئێمەش ئیستیفادەی لێ بكەین."
لەدوای ئەو "ئەحمەد بەگ و ئیسماعیل بەگی رواندوزی و مەعروف چیاووك" هەریەكەیان بەجۆرێك قسەیان كرد.
(10/8/1930) لیژنەكە دەگاتە شاری سلێمانی، لە جادەی دەباخانە، هەموو فەرمانگەكان و فەرمانبەران و پیاوماقوڵانی شار و خەڵك بەگشتی، كۆبووبوونەوە و بازاڕ چۆڵكرا و چاوەڕێی وەفدەكەیان دەكرد، كە وەفدەكە دەگەنە لای خەڵكەكە، بە یەكجار هاوار دەكەن بژی كورد و كوردستان، هاواریان دەكرد بە قەتعی تەشكیلی حكومەتێكی كوردیمان دەوێ، ئەو شەوە لەماڵی "عەزمی بەگ" دەمێننەوە و بۆ رۆژی دواتر کاتژمێر (2)ی دوانیوەڕۆ لەسەرای سلێمانی "رەمزی ئەفەندی" دەكەن بە دەمڕاستی ئەو داخوازیانەی كە خەڵك لێیانی ئەویست، رەمزی ئەفەندی، وتارێكی جوان لەسەر مافی كوردان پێشكەش دەكات. لەدێڕێكی وتارەكەیدا دەڵێت:
"لەپێش هەموو شتێكدا ئەبێ ئیعتای حقووقی موقەددەسە و ئیستیقلالی كوردان ببێ بە سەبەبی ئیتیحاد عونصوری كورد و عەرەب.."
لەبەشێكی تری قسەكانیدا دەڵێت:
"لازمە چۆن عەرەبەكان لە قەراری ئینتدابی عوصبەتولئومەم موستەفید كراون، كوردەكانیش موستەفید بكرێن، كە تەڵەبی هەموو كوردەكان تەشكیلی حكوومەتێكی كوردییە لەژێر ئینتدابی حكوومەتی فەخیمەدا."
حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا- ش، بەرامبەر بە جێگرەكان دەڵێت:
"ئێمە كوردین و كوردستان عیبارەت نیە هەر لە سلێمانی، لە زاخۆوە هەتا خانەقین هەموو كوردەواریەتییە و نایانەوێ لەگەڵ عێراقدا بژین و حكوومەتێكی موستەقیلەی كوردمان ئەوێ لەژێر ئینتدابدا، ئەگەر ئینگلیزیش نامانداتێ موڕاجەعەت بە عوصبەتولئومەم ئەكەین."
یەكێكیتر لە ئامادەبووان بەناوی عیزەت بەگ، روو لە هەموان دەڵێت:
"میللەتی كورد تەنها عیبارەت نییە لە سلێمانی، لە زاخۆوە تا خانەقین هەموو داوای ئەم حەقە ئەكات  و هیچ كوردێك كەڕەتێكیتر لەگەڵ عیراقا ناژی. بۆ ئیحقاقی حەقمان موڕاجەعەت بە حكوومەتی مونتەدیبە ئەكەین. ئەگەر ئەویش نەیپرسی، شكایەت ئەبەینە بەر عوصبەتولئومەم. كورد حكوومەتێكی موستەقیللەی ئەوێ لەژێر ئینتدابدا. بەهەموو قووەتمانەوە بۆ ئەم غایەیە سەعی ئەكەین، ئەم جارە سیلاح و تفەنگمان قەڵەم و موڕاجەعاتە."
ئەو گفتوگۆ گەرمەی لە نێوان وەكیلی مەندوبی سامی "برووك پۆپهام و جەعفەر عەسكەری" وەكیلی سەرەك وەزیران و هەندێك لە كەسایەتییە دەركەوتوو ناودارەكانی شاری سلێمانی وەكو "رەمزی ئەفەندی و حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا و عیزەت بەگ"دا، روویدا نیشانەى ئەوەیە کە نوێنەرانى خەڵک جەسوورانە تێکۆشاون بۆ حەقى کورد و خەڵکیش ئەوانى بەدەمڕاستى خۆیان زانیوە، لە درێژەى گفتوگۆکاندا یەكێكیتر لە كەسایەتییەكان بەناوی "مەجید ئەفەندیی حاجی رەسووڵ ئاغا" بەرامبەر بە ئامادەبووان دەڵێت:
"بەڵێ، كورد دائیمەن مەعرووزی زوڵمی عەرەبەكان بووە. پار كە لە بەینی عەرەبەكانی فەلەستین و صەهیۆنییەكاندا شەڕبوو، عەرەبی عیراق بە یەكجار كەوتنە تەعزیەوە، ئەنواعی موڕاجەعات و موهاتەراتیان كرد، كەچی ئێستا هاوخوێن و براكانمان لە كوردستانی شیمالی لە تەرەف توركەوە سەر ئەبڕرێن، غەزەتەكانی بەغداد بە عەینی تەقدیری توركەكان ئەكات و بەیانی شادمانی ئەكات و بە گۆپ و تفەنگ و مەترالیۆز تەهدیدی ئێمە ئەكات، كە ئەڵێ لەگەڵ توركا ئەتانپلیشێنینەوە و عەرەب هیچی لە تورك كەمتر نییە."
جێگری سەرەك وەزیران، جەعفەر عەسكەری، بەرامبەر بە ئامادەبووان دەڵێت:
"بەڵێ، هەموو نەوعە حیسسییاتێكی وەتەنی بە ئیحتیرامەوە قوبووڵ ئەكەم، فەقەت لەم مەسائیلانەدا ئێمە لازمە مەنتیقی و عەمەلی تێ فكرین. عەجەبا كوردستان وەكوو ئەڵێن لە خانەقینەوە هەتا زاخۆ جیا ببیتەوە، بەبێ عیراق ئەژی، واریداتی كیفایەت ئەكات، بەرامبەر بە دراوسێكانی حودوودی پێ موحافەزە ئەكرێ و خاصەتەن لە نوقتەی تیجارەتەوە لە عیراق زیاتر بەندەرێكی هەیە؟ بۆ ئومووری نافیعەی كوردستان هەتاكوو ئێستا عیراق بە لەكها رووپیەی صەرف كردووە لە كوردستانا."
رەمزی ئەفەندی، دەمڕاستی شاری سلێمانی، جارێكیتر دێتەوە قسەو دەڵێت:
"یەك دەفعە عەرزمان كردن كورد و عەرەب قابیل نییە پێكەوە بژین، ئێمە ئارین و ئەوان سامین، ئێمە شاخین و ئەوان دەشتەكین، هەتا خاكی كوردستان بەرین و بۆ عەرەبستان و هیی عەرەبستان بهێنین بۆ كوردستان، هەردوكیان قووەی ئینباتییەیان ون ئەكەن."
جێگری سەرەك وەزیران، بەرامبەر بە رەمزی ئەفەندی رادەوەستێتەوە:
"ئەی تووتنەكەتان بۆ كوێ ئەبەن.؟"
رەمزی ئەفەندی:
"ئەیبەین بۆ ئەوروپا، غەیری ئەمەش مەجبوورن تووتنی ئێمە بكڕن، چونكە لەمە هەرزانتریان دەست ناكەوێ و لە ئێمەش زیاتر لەتیجارەتا لەم تووتنە ئیستیفادە ئەكەن."
رەمزی ئەفەندی تێیهەڵدەچێتەوە و دەڵێ:
"لە بیدایەتی حەربی عوموومیدا كە رێگاو بەندەرەكانی عیراق گیرابوو، كە بە غدادیش ئیستیلا كرا، ئێمە لەگەڵ شیمال و شەرق و غەربدا مونتەزەمەن تیجارەتمان ئەكرد، سەروەتی عوموومییە و وەزعییەتی ئیقتیصادییەمان لە ئیمڕۆ گەلێ باشتر بوو، جەعفەر پاشا ئەفەرمووی كە بە لەك پارەمان بۆ ئومووری نافیعەی كوردستان صەرف كردووە، ئەو ئومووری نافیعەی ئەوان ئەڵێن قەڵا و ئیستیحكاماتە بۆ موحافەزەی جەیشەكەی خۆتانە. لەباتی ئەمە مەكتەبتان بۆ بینا بكردینایە. ئەگەر حكوومەتی كوردییە تەشكیل بكات، هیچ لوزووممان پێ نابێ و ئیستیغنای لێ ئەكەین."
رەئیس وزەراش دەڵێ:
"بە تەئسیر و هەیەجانەوە، براكانم بزانن كە لەم دەمارەدا خوێنی كوردیشم تیایە، وەلاكین من عەرەبم. بۆ مەنفەعەتی ئێوە قسە ئەكەم، بە حیسسییات حەرەكەت مەكەن، مەبن بە ئالەت بەدەست خەڵقەوە، بەزەییتان بە میللەتەكەدا بێت، تووشی فەلاكەتیان مەكەن. ئەوا لە سەرەوە كوردەكان پارچە پارچە ئەكەن، سەریان ئەبڕن. لە دنیاوە مەعلوومە كورد قەومێكی دیندارە، لەبیرتان نەچێ كە دینتان عەرەبییە، قورئان عەرەبییە، موحەمەد عەرەبە و فەیصەڵ كوڕی محەمەدە. براكانم رجاتان لێ ئەكەم فاجیعەی كەربەلا تیكرار مەكەنەوە."
میرزا تۆفیق-یش دەڵێ:
"ئەگەر لەبەر دین لازمە ئێمە تابیعی ئێوە بین، لە هەموو عالەم مەعلوومە كە كورد زۆر دیندارە. بینائەن عەلەیهی لازمە عەرەب لەژێر ئیدارەی ئێمەدا بێ."
بۆچى کورد بەتایبەتى لە باشوورى کوردستاندا سوود و عیبرەتى لە مێژوو وەرنەگرتووە؟ بۆچى یادەوەرییمان ئەوەندە لاوازبێ دوێنێمان بیربچێتەوە و لە ئێستاشدا پڕبین لە تەمومژى تێنەگەیشتن! نەبوونى سەرکردەى کاریزمییە یان نەخشە و پیلان و پلانى دوژمنە کە سەردەم نییە جەستە سیاسییەکەمانیان نەخستبێتە ژوورى نەشتەرگەرییەوە و سروشتى ئەو جەستەیەیان بەلاڕێدا نەبردێ، سوودبینین لە مێژوو لە هەڵەکان ئاگادارت دەکاتەوە و دەتگەیەنێ بە لووتکە.
__________ 
سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
* كوردو كوردستان، لە بەڵگەنامە نهێنییەكانی حكومەتی بەریتانیادا. د. كەمال مەزهەر.
* چیم دی، ئەحمەد خواجە. بەرگی (1 - 4) ئامادەكردنی، سدیق ساڵح.